เหมายัน ตะวันอ้อมข้าว

ฤดูหนาวในซีกโลกเหนือของทุกปี เป็นช่วงที่ดวงอาทิตย์เคลื่อนคล้อยไปทางทิศใต้มากที่สุด ผ่านตำแหน่งที่เรียกว่าเหมายัน หรือทักษิณายัน (Winter solstice) และใกล้เคียงกับช่วงที่ระยะเวลากลางคืนยาวนานกว่ากลางวันมากที่สุดในรอบปี ดวงอาทิตย์จึงขึ้นช้าและตกเร็วกว่าในฤดูร้อน

แกนหมุนของโลกเอียงทำมุมกับแนวตั้งฉากกับระนาบวงโคจรรอบดวงอาทิตย์ด้วยมุมประมาณ 23.5 องศา ความเอียงนี้ทำให้เกิดฤดูกาล เมื่อขั้วเหนือหันเข้าหาดวงอาทิตย์ กลางวันยาวนานกว่ากลางคืน แผ่นดินได้รับแสงอาทิตย์เป็นเวลานาน ซีกโลกเหนือจึงเป็นฤดูร้อน และเมื่อขั้วเหนือหันออกจากดวงอาทิตย์ แสงอาทิตย์ทำมุมเฉียงกับพื้นดินมาก กลางคืนยาวนานกว่ากลางวัน ซีกโลกเหนือจึงเป็นฤดูหนาว ส่วนซีกโลกใต้มีฤดูกาลสลับกันกับซีกโลกเหนือ

ตำแหน่งดวงอาทิตย์บนทรงกลมฟ้าก็มีการเปลี่ยนแปลงไปในรอบปี ปัจจุบันจุดที่ดวงอาทิตย์ปรากฏเยื้องไปทางทิศเหนือมากที่สุดอยู่ในกลุ่มดาววัว เรียกจุดนี้ว่าครีษมายัน (อ่านว่า ครีดสะมายัน) หรืออุตตรายัน ดวงอาทิตย์ผ่านจุดดังกล่าวราววันที่ 2021 มิ.ย. ส่วนจุดที่ดวงอาทิตย์ปรากฏเยื้องไปทางทิศใต้มากที่สุดอยู่ในกลุ่มดาวคนยิงธนู เรียกว่าเหมายัน (อ่านว่า เหมายัน) หรือทักษิณายัน ดวงอาทิตย์ผ่านจุดดังกล่าวราววันที่ 21-22 ธ.ค. ของทุกปี

ในอดีต จุดที่ดวงอาทิตย์ขึ้นเหนือมากที่สุดอยู่ในกลุ่มดาวปูหรือกรกฎ (Cancer) ส่วนจุดที่ดวงอาทิตย์ลงใต้มากที่สุดอยู่ในกลุ่มดาวแพะทะเลหรือมกร (Capricorn) แกนโลกมีการหมุนควงด้วยคาบประมาณ 25,800 ปี ทำให้ขณะนี้จุดทั้งสองเคลื่อนถอยหลัง โดยจุดแรกได้ถอยมาผ่านกลุ่มดาวคนคู่ ก่อนจะเข้าสู่กลุ่มดาววัวเมื่อราวสองทศวรรษก่อน ส่วนจุดหลังอยู่ในกลุ่มดาวคนยิงธนู แต่ก็ยังเหลือเค้าเดิมไว้ ดังจะเห็นได้ว่าเส้นละติจูด 23.5 องศาเหนือ ได้รับการตั้งชื่อว่าเส้นทรอปิกออฟแคนเซอร์ ส่วนเส้นละติจูด 23.5 องศาใต้ ได้รับการตั้งชื่อว่าเส้นทรอปิกออฟแคปริคอร์น ทางภูมิศาสตร์พื้นที่ซึ่งอยู่ระหว่างเส้นทั้งสองถือเป็นเขตร้อน

ช่วงเหมายัน บริเวณรอบขั้วโลกใต้จะเห็นดวงอาทิตย์อยู่บนท้องฟ้าตลอด 24 ชั่วโมง แม้แต่เวลาเที่ยงคืนก็เห็นดวงอาทิตย์ได้ ที่เรียกว่าอาทิตย์เที่ยงคืน ทำนองเดียวกับช่วงที่เกิดอาทิตย์เที่ยงคืนในช่วงใกล้ครีษมายันของเขตอาร์กติกในซีกโลกเหนือ แต่ไม่ค่อยมีใครกล่าวถึงอาทิตย์เที่ยงคืนในซีกโลกใต้ เพราะนอกจากทวีปแอนตาร์กติกาแล้ว ก็ไม่มีแผ่นดินทวีปอื่นที่ยื่นลึกลงไปทางใต้มากพอ จุดที่อยู่ใต้สุดของทวีปอเมริกาใต้ก็ลึกไม่พอที่จะเห็นอาทิตย์เที่ยงคืน

ช่วงนี้ใกล้วันเหมายันมากขึ้น สำหรับประเทศไทยซึ่งอยู่ใกล้เส้นศูนย์สูตร หากไม่สังเกตก็อาจไม่ค่อยรู้สึกถึงความแตกต่างของตำแหน่งดวงอาทิตย์บนท้องฟ้าในช่วงเที่ยงวันมากนัก แต่สามารถสังเกตได้ว่าดวงอาทิตย์มีตำแหน่งที่ขึ้นและตกไม่ตรงกับทิศตะวันออกและตะวันตก แต่ขึ้นเหนือขอบฟ้าโดยเยื้องไปทางขวามือของทิศตะวันออกจริง และตกลับขอบฟ้าโดยเยื้องไปทางซ้ายมือของทิศตะวันตกจริง

ช่วงใกล้เที่ยงวัน ดวงอาทิตย์ก็ไม่ผ่านเหนือศีรษะอย่างในฤดูร้อน แต่คล้อยต่ำลงไปทางทิศใต้ ส่วนใหญ่ในรอบวันเราจึงเห็นแสงอาทิตย์ส่องมาจากซีกฟ้าด้านทิศใต้ คนไทยเรียกปรากฏการณ์นี้ว่าตะวันอ้อมข้าว เนื่องจากดวงอาทิตย์ไม่ผ่านเหนือต้นข้าว แต่อ้อมไป เป็นสัญญาณของการเข้าสู่ฤดูหนาวและใกล้ถึงฤดูเก็บเกี่ยวข้าว

หลังจากวันเหมายันผ่านพ้นไปแล้ว ซึ่งปีนี้ตรงกับวันที่ 22 ธ.ค. ตามเวลาประเทศไทย ทิศที่ดวงอาทิตย์ขึ้นและตกจะขยับไปทางทิศเหนือมากขึ้น นั่นคือตำแหน่งดวงอาทิตย์ขึ้นจะขยับไปทางซ้ายมือ ส่วนตำแหน่งดวงอาทิตย์ตกจะขยับไปทางขวามือ ทั้งนี้เทียบกับตำแหน่งที่ดวงอาทิตย์ขึ้นตกในวันที่ 22 ธ.ค.

ต้นปีหน้าเราควรรู้สึกได้ว่าท้องฟ้าเริ่มมืดช้าลงในเวลาหัวค่ำ และสว่างเร็วขึ้นในเวลาเช้ามืด ความยาวนานของกลางวันจะยาวขึ้นจนกระทั่งเวลากลางวันกับกลางคืนยาวนาน 12 ชั่วโมงเท่ากันในเดือน มี.ค. 2558