ปูติน 'ไร้เหตุผล' จนเดากลยุทธ์ไม่ได้ หรือว่าจงใจมั่วเพื่อปั่นหัวชาวโลก

แม้แต่บอริส จอห์นสัน นายกรัฐมนตรีแห่งสหราชอาณาจักรก็ยังต้องยอมรับว่าเดาใจปูตินไม่ได้จริง ดูเหมือนว่า "ปูตินกำลังมีความคิดที่ไม่สมเหตุสมผล" (Putin is possibly thinking illogically) เอาเลยในเรื่องยูเครน

คำว่า illogically มันแปลได้หลายอย่าง ทั้งไม่สมเหตุสมผล ไม่เป็นตรรกะ ไม่อยู่กับร่องกับรอย โดยสรุปก็คือ คนที่คิดแบบมีตรรกะจะคาดเดาปูตินอะไรไม่ได้เลย

แต่คนที่จะทำสงคราม (ไม่ว่าจะสงครามจริงหรือหลอก สงครามในรูปแบบหรือสงครามกองโจร สงครามที่ใช้การฆ่าฟันหรือสงครามการเมือง) ย่อมต้องคิดแบบมีตรรกะ การไม่คิดแบบมีตรรกะคือ "มั่ว" และความมั่ว "อาจจะ" ทำให้ไม่สามารถทำให้บรรลุเป้าหมายได้

ข้อจำกัดก็คือเราไม่รู้วาตรรกะแบบปูตินนั้นคืออะไร กว่าจะรู้นั้นต้องรอผลสรุปของวิกฤตการณ์นี้เสียก่อนจึงจะบอกได้ว่าเขาคิดแบบไหนหรือเขาใช้กลยุทธ์ไหน?

เหมือนกับการแทงหวย ที่หลังจากประกาศเลขรางวัลประกาศออกมาแล้ว เรามักจะวิเคราะห์สาเหตุได้ทันทีว่าทำไมถึงถูกกินและตรรกะเบื้องหลังของเลขรางวัลนั้นคืออะไร (การวิเคราะห์หลังเกมแบบนี้คือความสามารถเฉพาะตัวของมนุษย์หวยชาวไทยล้วนๆ)

ดังนั้นในเวลาที่วิกฤตการณ์ยังไม่คลี่แถมยังออกลูก "มั่ว" แบบนี้ มีอย่างเดียวที่พอจะช่วยให้เราคลำทางได้ก็คือต้อง "เดา" โดยให้มีตรรกะที่สุด

ไม่เดาก็ไม่ได้เพราะไม่รู้ว่าปูตินคิดแบบไหน และจะมาบอกว่าเดาไปทำไมก็ไม่ควร เพราะนี่เป็นเรื่องคอขาดบาดตายของชาวโลก

ที่บอริส จอห์นสันบอกว่าปูตินนั้น illogical ไม่ว่าปูตินนั้น "มั่ว" หรือ "สมงสมองไปหมดแล้ว" แต่เป็นการกลบเกลื่อนความไม่สามารถของชาติตะวันตกเองที่จะวิเคราะห์ว่าเกมที่ยูเครนจะมุ่งไปทางไหน

หนึ่งนั้นเพราะเดาผิดมาหลายรอบแล้วว่าจะบุกวันนั้นวันนี้ อีกสาเหตุหนึ่งก็เพื่อสนับสนุนคำพูดของตัวองที่บอกว่าปูตินจะใช้วิธี "สับขาหลอก" ในการบุกยูเครน

พวกเขาใช้คำว่า False flag หรือปฏิบัติกรอำพรางเพื่อลวงคู่ต่อสู้ แต่เราก็ไม่สามารถตรัสรู้ได้อีกชัดๆ ว่ามันหมายถึงอะไรและจะทำกันอย่างไร เพราะนี่ก็เหมือนกันที่เป็นการกลบเกลื่อนความไม่รู้แบบชัวร์ๆ ของชาติตะวันตกว่าปูตินจะทำอะไร

ถ้าเป็น False flag นั้นก็ยังเป็นการคิดแบบ logical คือมีเหตุมีผลเบื้องหลัง และยังคาดเดาได้วาจะเป็นการอำพรางแบบไหน เอาแค่ "36 กลยุทธ์" อันเป็นตำราพิชัยสงครามจีน ก็น่าจะรวมยุทธวิธีสับขาหลอกเอาไว้เกือบทุกแง่มุมแล้ว และปรับใช้ได้ทุกสถานการณ์ไม่จำกัดเชื้อชาติ

ไม่วาจะเป็น "กลยุทธ์ปิดฟ้าข้ามทะเล" (คือการปิดบังเจตนาอย่างไม่มีลูกเล่นอะไรนัก พูดง่ายๆ คือซ่อนเป้าหมายเอาไว้ก่อนจะโจมตีจริง) "กลยุทธ์ส่งเสียงตะวันตกเข้าตีตะวันออก" (คือแสร้งทำเป็นโฆษณาว่าจะโจมตีตะวันออก แต่จริงๆ แล้วแอบไปตีทางตะวันตก) หรือ "กลยุทธ์อวดว่าเตรียมทางลำบาก อำพรางเข้าตีทางสะดวก" (คือทำให้อีกฝ่ายเห็นว่ากำลังเข้าตีทางที่ลำบากต้องใช้เวลาเตรียมการนานเพื่อให้ศัตรูตายใจ แต่ที่แท้เข้าตีทางที่สะดวกกว่าเสียอย่างนั้น)

ยังไม่นับกลยทธ์อีกกว่า 30 รูปแบบของพิชัยสงครามชุดนี้ ซึ่งปูตินอาจจะคิดแบบนี้ก็ได้ แต่มันยังถือเป็นการคิดแบบ logical อยู่ดี

แต่มันมีแนวคิดอย่างหนึ่งที่บอกว่า กลยุทธ์ที่ไม่สมเหตุสมผลนั้นเกิดจากการใช้อำนาจ ซึ่งหมายความว่ามันถูกชี้นำโดยคนๆ เดียว ไม่ผ่านกระบวนการใดๆ ทั้งสิ้น

ประเทศอื่นๆ โดยเฉพาะโลกตะวันตกการบัญชาการในระดับมหภาคนั้นง่ายจะคาดเดา เพราะมีระบบถ่วงดุลและตรวจสอบหลายชั้น แต่รัสเซียในเวลานั้นเหมือนปกครองด้วยคนๆ เดียว การสั่งการน่าจะมาจากคนๆ เดียว นี่คือที่มาของ illogical strategy

ยิ่งมีธรรมาภิบาลน้อยเท่าไร ควาฒโปร่งใสหายากเท่าไร ยิ่งเดายากขึ้นเท่านั้น 

ใครนึกไม่ออกให้นึกถึงกรณีเกาหลีเหนือที่จู่ๆ จะเจรจาก็ยอมคุยอย่างโอภาปราศรัย แต่พอจะยิงขีปนาวุธขึ้นมาก็ยิงแบบรัวๆ โดยที่สหรัฐหรือเกาหลีใต้เองก็เดาไม่ถูกว่าเพราะอะไร นั่นเพราะพวกเขาไม่ใช่แค่เดายุทธวิธิของกองทัพหรือรัฐบาลเกาหลีเหนือที่ควรจะเป็นตรรกะ แต่ต้องเดาใจอำนาจที่ชี้นำเกาหลีเหนือ นั่นคือคิมจองอึน - นี่คือ illogical strategy แบบหนึ่ง

แต่คิมจองอึนเป็นผู้นำคนละชั้นกับปูติน ปูตินไม่ใช่คนที่คิด illogical strategy ที่ได้ผลมั่วๆ (random) เหมือนคิมจองอึน ผู้เขียนอยากจะเดาว่าปูตินใช้ความไม่สมเหตุสมผลนี่ซ่อนแผนการอันสมเหตุสมผลเอาไว้

ในการเล่นหมากรุกนั้นมีกลยุทธ์ที่ไม่สมเหตุสมผล มันไม่ใช่การเดินหมากแบบมั่วๆ แต่ซ่อนความมั่วเอาไว้เพื่อตบตาคู่ต่อสู้

หมากรุกสามารถคาดเดาตาที่เดินได้หากคิดแบบมีเหตุมีผล เพื่อทำลายการคาดเดานั้น ผู้เล่นจะต้องยอม "เสียตัว" (ซึ่งไม่ใช่ใช่แค่ยอมเสียหมากเพื่อแลกตาที่เหนือกว่าที่ภาษาหมากรุกเรียกว่า Gambit) เพื่อทำให้ดูมั่วก่อนที่จะตลบหลังด้วยความไม่มั่วเพื่อชิงชัยชนะ

แต่มันมีจุดอ่อนตรงที่หากตั้งใจ "มั่ว" จนเกินไปคู่ต่อสู้จะจับทางได้ว่าเรากำลังแสร้งมั่วเพื่อที่จะซ่อนกับดักเอาไว้ ดังนั้น ก่อนจะมั่วหรือชิงความได้เปรียบ หมากที่เดินจะต้องซ่อนตัวตนให้มิดชิดที่สุดด้วยการเสแสร้งให้เป็นธรรมชาติที่สุดว่า "มั่ว" หรือแม้แต่ยอมทำให้อีกฝ่ายคิดว่าเรากำลังทำพลาดมหันต์แบบสมเหตุผล

ผู้เชี่ยวชาญและสื่อตะวันตกมักบอกว่าปูตินเดินเกมหมากรุกผิดพลาดแล้วในกรณียูเครน แต่ก็อย่างที่บอกไป การวิเคราะห์เหล่านั้นอาจจะคาดไม่ถึงว่าปูตินจะใช้วิธี illogical strategy/moves เพื่อสร้างกับดักขึ้นมา

บางคนบอกว่าปูตินไม่ได้เล่นหมากรุกในกรณีนี้ แต่กำลังคิดแบบคนเล่นโป๊กเกอร์ต่างหาก

เผอิญว่าเซียนหมากรุกเก่งๆ นั้นมักเป็นรัสเซี่ยน นี่อาจเป็นสาเหตุให้สื่อตะวันตกสนุกกับการโยงว่ากรณียูเครนคือการเดินเกมหมากรุกของปูติน

แต่ปูตินนั้นไม่ใช่แฟนหมากรุก และไม่เคยเห็นเล่นโป๊กเกอร์ออกสื่อ เพราะเขาเป็นนักยูโดตัวฉกาจ

อีกเรื่องที่พึ่งตระหนักไว้คือ ไม่ใช่ทุกครั้งที่การคิดแบบไม่สมเหตุผลทั้งในเกมการเมืองการทหารแลโดยเฉพาะในเกมหมากรุก จะเป็นการอำพรางเจตนาแผนการอันหลักแหลมเอาไว้ ตัวอย่างเช่น เซียนหมากรุกบางคนนั้นพลิกกลับมานำได้เพราะ illogical strategy/moves 

แต่ขณะเดียวกัน (และคนเดียวกันนั้น) ใช้ illogical strategy/moves ก็เพราะถูกกดดันจากเวลาที่กำลังงวดลงจนต้องเดินมั่วๆ

บางทีปูตินอาจจะซ่อนภาวะถูกกดดันอย่างหนักเอาไว้ก็ได้ จนทำอะไรรวนไปหมดดูเหมือนคนไม่มีตรรกะ

ถ้าเป็นแบบนั้นก็สมกับที่ แดเนียล บี. เบเออร์ (Daniel B. Baer) แห่งองค์กรเพื่อการศึกษาสันติภาพ CEIP บอกว่า "เขาไม่ใช่คนบ้าที่เก่งกาจและไม่อาจเข้าใจได้ เขาเป็นคนเลว—ไม่ใช่เพียงเพราะเขาขู่ว่าจะเริ่มต้นสงครามที่ไร้จุดหมายอีกครั้งในยุโรป เขาและพวกพ้องของเขาได้ขโมยเงินหลายแสนล้านดอลลาร์จากคนรัสเซีย เขามีนักข่าวและนักการเมืองที่ถูกสังหาร เขาโจมตีศัตรูในประเทศของเขาอย่างโจ่งแจ้งกลางเมืองหลวงต่างๆ ของยุโรป"

และเป็นเบเออร์เช่นกันที่บอกว่าการเทียบกรณยุเครนว่ากับการเดินหมากรุก เป็นการเทียบแบบผิดฝาผิดตัว

เบเออร์กับ CEIP แม้จะเอียงไปทางสหรัฐ เพราะเขาและหน่วยงานนี้ทำงานเพื่อผลประโยชน์ของสหรัฐโดยตรง แต่คำกลาวของเขาก็น่ารับฟังอยู่ โดยเฉพาะที่บอกว่า ปูติน "ไม่ใช่คนบ้าที่เก่งกาจและไม่อาจเข้าใจได้"

ไม่ว่าจะอย่างไร ทั้งผู้เขียน สื่อต่างๆ หรือแม้แต่ผู้เชี่ยวชาญ หรือแม่แต่นายกรัฐมนตรีรสหราชอาณาจักร ก็ไม่มีทางรู้ว่าปูตินกำลัง "เดินหมากตัวไหน" สิ่งที่ทุกฝ่ายทำตอนนี้คือพยายามเข้าใจว่าสถานการณ์ยูเครนจะมุ่งไปทางไหน ให้มันดูสมเหตุสมผลที่สุด

แต่เผอิญว่าผู้ที่เดินหมากนั้นใช้วิธีการที่เหนือมนุษย์ที่มีตรรกะจะเข้าใจเสียนี่

โดย กรกิจ ดิษฐาน

Photo by Mikhail Klimentyev / Sputnik / AFP