พระพุทธรูปดอกไม้ ในพุทธศาสนาล้านนา

โดย...วีระศักดิ์ จันทร์ส่งแสง เครือข่ายพุทธิกา http://www.budnet.org

ศาสนิกชนในยุคนี้คงมีน้อยคนจะคิดหรือรู้ว่ามีพระพุทธรูปบูชาที่ทำจากเกสรดอกไม้ อยู่ในพุทธศาสนาล้านนารวมถึงในเมียนมามาแต่โบราณ

จนความจริงนี้ได้รับการสืบค้นและรื้อฟื้นขึ้นใหม่ในงานวิจัยของ สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย (สกว.) และสำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติ (วช.) เรื่อง การสร้างสรรค์พระพุทธรูปเกสรดอกไม้เพื่อการอนุรักษ์และสืบสานภูมิปัญญาท้องถิ่น โดย รศ.ดร.ทิพวรรณ ทั่งมั่งมี คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

ต้นเรื่องเริ่มจากเจ้าอาวาสวัดม่อนปู่ยักษ์ จ.ลำปาง นำพระพุทธรูปเก่าแก่ของวัด อันเป็นศูนย์รวมความศรัทธาที่ยึดเหนี่ยวจิตใจของคนในชุมชน มาขอให้เธอช่วยซ่อม ด้วยเห็นว่าเธอเป็นนักซ่อมภาพจิตรกรรมโบราณตามผนังโบสถ์ องค์พระเก่าแก่ของวัดม่อนปู่ยักษ์ หรือชื่อทางการว่า วัดม่อนสัณฐาน แตกหักเป็นชิ้นเล็กชิ้นน้อยนับร้อยๆ ชิ้น จากเหตุการณ์หลังวันสงกรานต์ปีหนึ่ง มีคนมาขโมยพระองค์นี้ แต่ถูกชาวบ้านล้อมจับได้คาหนังคาเขา จึงทำทีเป็นบ้าทุ่มองค์พระลงพื้น ชาวบ้านได้พระคืนแต่ในสภาพแตกหักไม่เหลือเค้าเดิม ซึ่งเจ้าอาวาสได้เก็บใส่ถุงรวบรวมไว้

ก่อนทำการซ่อมแซม อาจารย์ทิพวรรณ ส่งตัวอย่างชิ้นส่วนให้ศูนย์วิจัยและบริการจุลทรรศนศาสตร์อิเล็กตรอน คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ ช่วยวิเคราะห์หาชนิดของมวลสารเพื่อจะซ่อมพระพุทธรูปโบราณองค์นั้นได้ถูกต้องเหมาะสม

ได้คำตอบว่าทำจากวัสดุที่เป็นพืช

คนในทีมตั้งสมมติฐานว่า อาจเป็นขี้เลื่อย แต่ความทรงจำในวัยเยาว์ผุดขึ้นในใจเธอ ปู่ที่เป็นนักสะสมพระเครื่องเคยเล่าให้เธอฟังว่า มีพระที่ทำจากเกสรดอกไม้ด้วย

จากนั้นเธอจึงลงมือค้นคว้าและออกเดินทางแกะรอยจากพระพุทธรูปในถิ่นไทใหญ่ทางภาคเหนือจนถึงในประเทศเมียนมา เมื่อตัดสินใจว่าจะทำวิจัยเรื่องนี้

“ในคัมภีร์ล้านนากล่าวถึงอานิสงส์ของการสร้างพระด้วยดอกไม้ไว้ในลำดับต้นๆ รองจากแก้วมณี เรียกว่าได้อานิสงส์แรง”

และจากการออกเดินทาง เธอพบพระพุทธรูปดอกไม้ตามวัดหลายแห่งทางภาคเหนือใน จ.เชียงใหม่ ลำปาง พะเยา และแม่ฮ่องสอน “พระเหล่านี้เป็นศิลปะพม่า เราจึงมุ่งไปที่ต้นตอ ไปเจอสล่าที่ทะเลสาบอินเล เขายังสร้างพระด้วยเกสรดอกไม้กันอยู่ จึงมั่นใจว่ามีเรื่องนี้อยู่ในพุทธศาสนาของล้านนา”

งานซ่อมแซมพระพุทธรูปวัดม่อนปู่ยักษ์จุดประกายให้เกิดการวิจัย จนสามารถคืนองค์พระพุทธรูปที่สมบูรณ์ดังเดิมให้กับชุมชน และเธอยังสร้างองค์จำลองขึ้นใหม่อีกองค์ รวมทั้งปั้นและหล่อพระพุทธรูปองค์ต่อๆ อีกนับ 10 องค์

“ซ่อมองค์เดิมเสร็จสมบูรณ์ แต่มีรอยต่อ เราจึงถอดพิมพ์สร้างองค์จำลองขึ้นใหม่ถวายให้วัดด้วยอีกองค์ เป็นงานวิจัยชิ้นแรกเรื่องการใช้มวลสารจากดอกไม้”

ใช้ดอกบัว ดอกมะลิ ดอกพิกุล ที่คนนำมาบูชาพระ โดยมีแม่ชีวัดบางพลีใหญ่ จ.สมุทรปราการ ช่วยเก็บรวบรวมตากแห้งไว้ให้ นำมาบดจนป่นเป็นผง ดอกไม้แห้ง 5 ลิตร บดเป็นผงดอกไม้ได้ 1 ลิตร พอปั้นพระขนาดตั้งโต๊ะบูชาได้ หากปั้นองค์ใหญ่ขึ้นก็ใช้ผงมากขึ้นตามส่วน ผสมกาวผงเรซิ่นสัดส่วน 1/1 กับน้ำครึ่งส่วน

การปั้นและหล่อพระด้วยดอกไม้องค์ต่อๆ มา มีอาจารย์ปฐม พัวพันธ์สกุล ช่วยปั้นต้นแบบด้วยดินน้ำมัน ใช้ปูนปลาสเตอร์ถอดแบบทำแม่พิมพ์ซิลิโคน แล้วหล่อองค์พระด้วยผงจากมวลดอกไม้ ซึ่งเมื่อลงมือผสมแล้ววัสดุจะแห้งเร็วต้องหล่อให้เสร็จรวดเดียวในวันนั้น

แกะออกจากพิมพ์ก็ขัดแต่งองค์พระ แล้วลงรักปิดทอง

พระที่หล่อด้วยมวลดอกไม้ผสมวัสดุสมัยใหม่นี้ มีน้ำหนักเบา และผู้สร้างให้ความมั่นใจว่าวัสดุที่ใช้มีความแข็งแรงมากกว่าแบบเดิม

พระพุทธรูปดอกไม้อาจไม่มีมูลค่ามากมายทางวัตถุ แต่มีคุณค่าทางจิตใจ ที่คนธรรมดาก็สร้างพระได้ ไม่ต้องมีฐานะร่ำรวยขั้นเศรษฐี

“อยากเผยแพร่เพื่อสืบทอดความรู้เรื่องการบูชาพระด้วยดอกไม้ ไม่ให้คติเรื่องนี้หายไป ไม่อย่างนั้นก็จะมีแต่พระปูน โลหะ หรือพลาสติก ใครอยากทำบุญก็เอาเงินซื้อ หลงลืมพุทธคุณของพระพุทธเจ้า ก็อยากให้งานวิจัยของเรามีส่วนช่วยเอื้อหนุนเรื่องนี้ได้บ้าง กับในอนาคตอยากเปิดอบรมการสร้างพระพุทธรูปให้กับเยาวชนและพระสงฆ์ให้สร้างพระด้วยดอกไม้ได้ด้วย”

คำตอบที่ได้จากการศึกษาวิจัยของอาจารย์คนรุ่นใหม่ ถือเป็นการเกิดใหม่ของพระพุทธรูปดอกไม้ในเมืองไทยก็ว่าได้ เป็นการต่อประกายความรู้สู่พระพุทธศาสนา

คติในการสร้างพระพุทธรูปนอกจากเพื่อการเคารพบูชา นัยหนึ่งยังนับเป็นการสืบต่อพระพุทธศาสนา

การที่ รศ.ดร.ทิพวรรณ ได้ศึกษาค้นคว้าภูมิปัญญาของช่างโบราณในเรื่องคติการสร้างพระพุทธรูป และรื้อฟื้นเรื่องประเพณีการสร้างพระพุทธรูปเกสรดอกไม้ขึ้นมาใหม่ ก็นับได้ว่าเป็นการสืบต่อพระพุทธศาสนาแบบหนึ่ง ทั้งในแง่เนื้อหาและสัญลักษณ์แห่งพระพุทธ