หลักนิติธรรม

ความหมายของหลักนิติธรรม

หลักนิติธรรม หมายถึง “หลักพื้นฐานแห่งกฎหมาย ที่กฎหมาย กระบวนการยุติธรรม หรือการกระทำใดๆ จะต้องไม่ฝ่าฝืน ขัด หรือแย้งต่อหลักนิติธรรม” โดยอาจจำแนกได้เป็น 2 ประการ คือ

1.หลักนิติธรรมโดยเคร่งครัด หรือหลักนิติธรรมในความหมายอย่างแคบ

2.หลักนิติธรรมโดยทั่วไป หรือหลักนิติธรรมในความหมายอย่างกว้าง

หลักนิติธรรมโดยเคร่งครัด หรือหลักนิติธรรมในความหมายอย่างแคบ หมายถึง “หลักพื้นฐานแห่งกฎหมาย ที่กฎหมาย กระบวนการยุติธรรม หรือการกระทำใดๆ จะต้องไม่ฝ่าฝืน ขัด หรือแย้งต่อหลักนิติธรรม  โดยหลักนิติธรรม หรือหลักพื้นฐานแห่งกฎหมายนี้จะถูกล่วงละเมิดมิได้ หากกฎหมาย กระบวนการยุติธรรม  หรือการกระทำใดๆ ฝ่าฝืน ขัด หรือแย้งต่อหลักนิติธรรม ย่อมไม่มีผลใช้บังคับ”

สาระสำคัญของหลักนิติธรรมโดยเคร่งครัด ได้แก่

1.หลักความเป็นอิสระและความเป็นกลางของผู้พิพากษาและตุลาการ

2.กฎหมายต้องใช้บังคับเป็นการทั่วไป

3.กฎหมายต้องมีการประกาศใช้ให้ประชาชนทราบ

4.กฎหมายอาญาต้องไม่มีผลย้อนหลังในทางที่เป็นโทษ

5.ผู้ต้องหาหรือจำเลยในคดีอาญาต้องมีสิทธิในการต่อสู้คดี

6.เจ้าหน้าที่ของรัฐจะใช้อำนาจได้เท่าที่กฎหมายให้อำนาจ

7.กฎหมายจะยกเว้นความรับผิดให้แก่การกระทำที่ยังไม่เกิดขึ้นไม่ได้

หลักนิติธรรมในความหมายอย่างกว้าง หมายถึง ลักษณะที่ดีของกฎหมาย กระบวนการยุติธรรมหรือการกระทำใดๆ ที่อาจเรียกอีกอย่างหนึ่งว่าอุดมคติของกฎหมายและกระบวนการยุติธรรม

สาระสำคัญของหลักนิติธรรมในความหมายอย่างกว้าง ได้แก่

1.กฎหมายที่ดีต้องมีความชัดเจน

2.กฎหมายที่ดีต้องไม่ขัดแย้งกันเอง

3.กฎหมายที่ดีต้องมีเหตุผล

4.กฎหมายที่ดีต้องนำไปสู่ความเป็นธรรม

5.กฎหมายที่ดีต้องคุ้มครองสิทธิมนุษยชน ศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ หรือสิทธิขั้นพื้นฐาน

6.กฎหมายที่ดีต้องทันสมัย และสามารถรองรับต่อความเปลี่ยนแปลงของสังคม เศรษฐกิจ การเมือง และวัฒนธรรม

7.กฎหมายที่ดีต้องบัญญัติตามกระบวนการและขั้นตอนที่กฎหมายบัญญัติไว้

8.กฎหมายที่ดีต้องไม่มีผลย้อนหลังเป็นผลร้ายหรือกระทบต่อสิทธิ หน้าที่ หรือความรับผิดของบุคคล

9.กฎหมายที่ดีต้องมีบทลงโทษที่เหมาะสมและได้สัดส่วนกับความผิด

10.กฎหมายที่ดีต้องมีการบังคับใช้อย่างมีประสิทธิภาพ และส่งเสริมให้ประชาชนมีความรู้ และเคารพกฎหมาย

11.กระบวนการนิติบัญญัติต้องเป็นกระบวนการที่เปิดเผย โปร่งใส และตรวจสอบได้

12.กระบวนการยุติธรรมที่ดีต้องเปิดโอกาสให้มีการอุทธรณ์

13.กระบวนการยุติธรรมที่ดีต้องเปิดโอกาสให้ประชาชนเข้าถึงได้โดยสะดวก ไม่ชักช้า ด้วยค่าใช้จ่ายที่เหมาะสม

14.กระบวนการยุติธรรมที่ดีต้องส่งเสริมให้มีกระบวนการยุติธรรมทางเลือก

15.นักกฎหมาย ผู้ที่เกี่ยวข้องในกระบวนการยุติธรรม และเจ้าหน้าที่ของรัฐที่ดีต้องมีความเป็นอิสระและความเป็นกลางในการปฏิบัติหน้าที่

16.นักกฎหมาย ผู้ที่เกี่ยวข้องในกระบวนการยุติธรรม และเจ้าหน้าที่ของรัฐที่ดีต้องซื่อสัตย์สุจริต ยึดหลักคุณธรรม เมตตาธรรม และสันติธรรม

ดังนั้น สามารถกล่าวโดยสรุปได้ว่า หลักนิติธรรมโดยเคร่งครัดถ้าฝ่าฝืนจะทำให้กฎหมาย กระบวนการยุติธรรม  หรือการกระทำใด ๆ ไม่มีผลใช้บังคับ ส่วนหลักนิติธรรมในความหมายอย่างกว้างถ้าฝ่าฝืนจะทำให้กฎหมาย กระบวนการยุติธรรมหรือการกระทำใดๆ ไม่ดีแต่ยังคงมีผลใช้บังคับอยู่ตราบเท่าที่ไม่ขัดต่อหลักนิติธรรมโดยเคร่งครัด

ที่มาของแนวความคิดของหลักนิติธรรมเกิดจาก กรรมการอิสระว่าด้วยการส่งเสริมหลักนิติธรรมแห่งชาติ (คอ.นธ.)ได้แต่งตั้ง คณะอนุกรรมการวิชาการว่าด้วยหลักนิติธรรมแห่งชาติ อันประกอบด้วยนักนิติศาสตร์จากหลากหลายสาขาวิชาชีพมาร่วมกันศึกษา วิจัย และค้นคว้า เพื่อแสวงหาคำตอบทางวิชาการเกี่ยวกับความหมายและองค์ประกอบของหลักนิติธรรมของไทย มีการสัมมนารับฟังความคิดเห็นจากผู้ทรงคุณวุฒิและผู้เข้าร่วมสัมมนาเพื่อนำมาวิเคราะห์ ทบทวนและพิจารณาแก้ไขปรับปรุงให้มีความสมบูรณ์มากยิ่งขึ้น รวม 9 ครั้ง โดยใช้ระยะเวลาดำเนินการกว่า 2 ปี และได้แต่งตั้งคณะอนุกรรมการบรรณาธิการหนังสือหลักนิติธรรมทำหน้าที่พิจารณา ขัดเกลา ปรับปรุงหนังสือหลักนิติธรรมให้เกิดความสมบูรณ์ชัดเจน

ผู้เขียนได้มีโอกาสเข้าร่วมเป็นคณะอนุกรรมการนี้ โดยการทำงานของทั้งสองคณะอนุกรรมการยึดหลักการทำงานศึกษาค้นคว้าตามหลักวิชาการ และอาศัยวิธีการแสวงจุดร่วมสงวนจุดต่าง เพื่อให้เป็นจุดเริ่มต้นของการวางรากฐานของหลักนิติธรรมในประเทศไทย ที่ยังคงมีพัฒนาการและสามารถเพิ่มเติมและความคิดเห็นและหลักการใหม่ได้ตลอดเวลา

หวังอย่างยิ่งว่า ผู้ที่เกี่ยวข้องกับการร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ และการตรากฎหมายของสมาชิกสภานิติบัญญัติแห่งชาติ จะนำหลักนิติธรรมมาเป็นรากฐานในการดำเนินงานเพื่อให้หลักนิติธรรมได้เบ่งบาน และเจริญงอกงามอย่างเป็นรูปธรรมในสังคมไทย