ภารกิจอนุรักษ์หนังสือหายาก พิทักษ์ขุมทรัพย์ทางปัญญาของไทย

โดย...พริบพันดาว

ปัจจุบันสำนักหอสมุดแห่งชาติเก็บรักษาหนังสือหายากที่มีคุณค่าไว้เป็นมรดกทรัพย์สินทางปัญญาของชาติมากกว่า 5 หมื่นเล่ม

หนังสือหายาก คือ หนังสือที่มีคุณค่าทั้งด้านเนื้อหาและด้านการพิมพ์ ใช้เพื่อการศึกษาวิจัยขั้นสูง ซึ่งผู้ค้นคว้าไม่สามารถหาได้จากห้องสมุดทั่วไป และไม่มีจำหน่ายในท้องตลาด ประกอบด้วยหนังสือส่วนพระองค์ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบรมวงศานุวงศ์พระองค์อื่นๆ หนังสือที่พิมพ์ในระยะเริ่มแรก หนังสือฉบับพิมพ์ครั้งแรก และพิมพ์ในโอกาสพิเศษต่างๆ รวมทั้งหนังสือที่มีความโดดเด่น เช่น ทำปกแข็งประดับลวดลายเดินทอง มีรูปเล่มสวยงาม มีภาพประกอบอันทรงคุณค่าทางประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม ประเพณี เป็นต้น และนับรวมถึงหนังสือใหม่ที่พิจารณาแล้วว่ามีลักษณะเป็นหนังสือพิเศษที่จะหาได้ยากในอนาคตอีกด้วย

การเสวนาอภิปราย “หนังสือเก่าและการอนุรักษ์” พร้อมการสาธิตและฝึกปฏิบัติ “การอนุรักษ์หนังสือหายาก” ของสำนักหอสมุดแห่งชาติ ได้เปิดเผยเรื่องราวต่างๆ มากมายถึงประวัติศาสตร์ของขุมทรัพย์ทางปัญญาของไทยที่พยายามให้คงอยู่คู่ลูกหลานไปชั่วกาลนาน

มาดูสถานการณ์และความเป็นไปล่าสุดของการปฏิบัติงานของสำนักหอสมุดแห่งชาติกัน

 

เสน่ห์ของหนังสือหายาก

หนังสือหายากมีหลายลักษณะ เพื่อให้การจัดประเภทหนังสือหายากเป็นไปในทางเดียวกัน จึงได้กำหนดหลักเกณฑ์ในการพิจารณาหนังสือหายากไว้เป็นข้อสังเกตกว้างๆ ดังนี้คือ

1.หนังสือเก่าแก่หาได้ยาก (Rarity) ส่วนมากเป็นหนังสือที่มีค่าในด้านการพิมพ์ เป็นเอกสารปฐมภูมิ (Primary Source) ในด้านประวัติและพัฒนาการพิมพ์ของโลก เช่น หนังสือที่พิมพ์ด้วยตัวแกะไม้ ตัวหล่อด้วยโลหะ เป็นต้น

2.หนังสือซึ่งมีความสำคัญในด้านที่เป็นเอกสารปฐมภูมิ เกี่ยวกับประวัติการพิมพ์ของแต่ละประเทศหรือแต่ละภูมิภาค (Local Rarity)ซึ่งโดยทั่วไปจะกำหนดระยะเวลา 50-80 ปีแรกของพัฒนาการพิมพ์ในแต่ละประเทศหรือแต่ละภูมิภาค

3.หนังสือที่มีการพิมพ์จำนวนจำกัด(Limited Edition) การพิมพ์หนังสือครั้งหนึ่งๆ จะมีบางฉบับที่ผู้แต่งหรือสำนักพิมพ์จัดพิมพ์ด้วยกระดาษอย่างดี ใช้ตัวพิมพ์ชนิดพิเศษ มีภาพประกอบสวยงาม เย็บปกเข้าเล่มอย่างประณีตเพื่อเป็นอภินันทนาการแก่กลุ่มบุคคลเฉพาะให้แตกต่าง กับอีกส่วนหนึ่งที่จัดพิมพ์อย่างธรรมดาเพื่อการจำหน่าย

4.หนังสือฉบับพิมพ์ครั้งแรก (First Edition) หมายถึง การจัดพิมพ์ต้นฉบับออกมาในรูปเล่มของหนังสือเป็นครั้งแรก

5.ความเด่นของหนังสือ (Reputation) หนังสือหายากประเภทนี้มิได้เน้นถึงความดีมีคุณค่าของเนื้อหาสาระหรือการใช้ภาษาอย่างถูกต้องไพเราะ แต่หมายถึงความเด่นในลักษณะที่แตกต่างไปจากผลงานส่วนใหญ่ของนักเขียนสามัญ เช่น เรื่องที่กุขึ้นหรือเป็นการปลอมแปลง

6.หนังสือเก่าที่มีสภาพรูปเล่มสมบูรณ์หรือสภาพรูปเล่มที่สวยงาม เช่น หนังสือเก่า ที่ตกทอดมาถึงปัจจุบันที่มีสภาพเหมือนเมื่อแรกออกจำหน่าย มีกล่องบรรจุ มีใบหุ้มปกทุกหน้าในเล่มไม่มีรอยพับหรือฉีกขาด หรือหนังสือมีภาพประกอบที่มีคุณค่า เช่น ผู้เขียนวาดหรือถ่ายภาพด้วยตนเอง หนังสือที่ใช้วัสดุมีค่าจัดทำอย่างประณีตสวยงาม เช่น ใช้หนัง แพร ไหม แผ่นเงิน แผ่นทอง แทนกระดาษ หรือการเย็บปกเข้าเล่มทำเป็นพิเศษ เช่น ปกนอก ทำด้วยงาช้างประดับเพชรพลอย

7.หนังสือที่มีประวัติการครอบครองว่าเคยเป็นของผู้ใดมาก่อน เช่น หนังสือของพระเจ้าแผ่นดิน ของผู้นำประเทศ หรือของบุคคลสำคัญของโลก เป็นต้น

นักล่าหรือนักเลงหนังสือเก่า อย่าง ธงชัย ลิขิตพรสวรรค์ แห่งสำนักพิมพ์ต้นฉบับ ซึ่งมีหนังสือเก่าสะสมเป็นจำนวนมาก และนำมาคัดสำเนาพิมพ์ใหม่ให้กับคนรุ่นหลังได้เรียนรู้ บอกเล่าถึงประสบการณ์ที่คร่ำหวอดในวงการนี้ผ่านเวทีเสวนาอภิปรายในวันนั้นว่า หนังสือเก่าบางครั้งหาไม่ยาก หากรู้ที่เก็บสะสมของคนรุ่นก่อน เพราะเขาไปขอเปิดกรุหนังสือเก่าซื้อยกทั้งบ้านมาแล้วถึง 5 รายใหญ่ที่ว่ากันว่ามีมากเป็นลำดับต้นๆ ของประเทศ และสิ่งที่ทำให้เขาหลงรักและหลงใหลเสน่ห์ของหนังสือเก่าหรือหายากนั้นก็คือ

“ผมว่าการตามหาและสะสมหนังสือเก่าหายากของคนไทยที่ไม่ใช่เชิงอนุรักษ์ทางวิชาการแบบหอสมุดแห่งชาติ เป็นวัฒนธรรมเดียวก็ว่าได้ในโลก เพราะมีนักสะสมหนังสือเก่าหายากเยอะมาก เสน่ห์ของหนังสือเก่าให้ความรู้เรื่องราวในอดีต ทำให้เห็นบริบทและสังคมไทยผ่านยุคสมัยนั้นๆ ช่วงที่หนังสือออกมา โดยความสุขที่ได้จากหนังสือเหล่านี้ก็คือ การแบ่งปันให้กับคนอื่นๆ ซึ่งต้องมากับความชอกช้ำใจเพราะยืมแล้วมักจะคืนไม่ครบหรือหายไปเลย”

ความทุกข์ของคนสะสมหนังสือหายากหรือหนังสือเก่าก็คือความชำรุดเสื่อมโทรมผ่านกาลเวลา ซึ่งต้องชำระหนังสือด้วยตัวเองและอนุรักษ์ให้อยู่ได้นานที่สุด หนังสือบางเล่มที่หายากของเขานั้น ส่งไปซ่อมที่อังกฤษเสียค่าซ่อมถึง 2.7 หมื่นบาท ก็เคยมาแล้ว

 

การซ่อมอนุรักษ์หนังสือหายาก

การซ่อมแซมหนังสือโดยทั่วไป เป็นการทำให้หนังสือที่ชำรุดเสียหายกลับคืนสู่สภาพดีดังเดิมพร้อมใช้งานได้ต่อไป หนังสือที่ชำรุดมีด้วยกันหลายประเภทหลายลักษณะ เช่น หนังสือฉีกขาดเฉพาะที่ ฉีกขาดบางหน้า ปกและสันหลุด เป็นต้น การซ่อมหนังสือเหล่านี้ถ้าชำรุดไม่มาก ผู้ดูแลหนังสือสามารถซ่อมแซมได้ด้วยตนเองโดยใช้เวลาไม่นาน แต่ถ้าชำรุดเสียหายมากต้องมอบให้ผู้ที่มีความชำนาญด้านการซ่อมเป็นผู้ดำเนินการ

อย่างไรก็ดี ผู้ปฏิบัติงานต้องรู้จักสภาพความชำรุดของหนังสือ สามารถดัดแปลง แก้ไข นำวิธีการใหม่ๆ มาใช้ให้เหมาะสมกับสภาพความชำรุดของหนังสือแต่ละเล่มได้เป็นอย่างดี

การซ่อมอนุรักษ์หนังสือหายากนั้นไม่สามารถซ่อมได้ด้วยวิธีการเหมือนกับหนังสือธรรมดาโดยทั่วไป การปฏิบัติงานต้องเป็นไปตามขั้นตอนและถูกต้องตามหลักวิชาการ บางขั้นตอนต้องใช้กรรมวิธีทางวิทยาศาสตร์เข้ามาช่วยดำเนินการ เนื่องจากมีสาเหตุของการชำรุดเสื่อมสภาพที่ไม่เหมือนกัน

ลัดดาวัลย์ ทรัพย์สิน นายช่างพิมพ์ชำนาญงาน กลุ่มสงวนรักษาหนังสือ สำนักหอสมุดแห่งชาติ เล่าถึงประสบการณ์ในการซ่อมหนังสือหายากที่มีอยู่จำนวนมหาศาลของหอสมุดแห่งชาติว่า ขั้นตอนการซ่อมอนุรักษ์หนังสือหายาก มีขั้นตอนคือ ตรวจสอบสภาพหนังสือ ตรวจสอบความเป็นกรดในกระดาษ เลาะเล่ม แช่น้ำยาลดกรดเอกสาร การซ่อมเสริมความแข็งแรง และการทำเอกสารให้เรียบ

“เทคนิควิธีและคุณภาพของการซ่อมหนังสือหายากหรือหนังสือเก่าเพื่อทำการอนุรักษ์ของช่างหอสมุดแห่งชาตินั้น มีฝีมือไม่แพ้ต่างประเทศ แม้จะมีปัญหาเรื่องอุปกรณ์ที่ไม่ทันสมัย แต่ก็มีการประยุกต์คิดค้นดัดแปลงของที่มีอยู่ให้ใช้งานได้อย่างเต็มประสิทธิภาพ หรือคิดค้นอุปกรณ์ใหม่ขึ้นมา ซึ่งการซ่อมของหอสมุดแห่งชาติยังใช้ระบบการทำมือ ช่างไทยฝีมือดีมากแม้ไม่มีเครื่องไม้เครื่องมือ วัสดุอุปกรณ์ และเทคโนโลยีต่างๆ เหมือนต่างประเทศก็ตาม อย่างระบบกำจัดแมลงหรือหนอนกัดกินหนังสือ ทางเราก็ใช้ระบบแช่แข็งอุณหภูมิต่ำกว่า -20 องศาเซลเซียส แทนใช้การอาบรังสีซึ่งต้นทุนแพงมาก”

นอกจากนี้ การซ่อมหนังสือหายากของสำนักหอสมุดแห่งชาติ ยังคิดค้นอุปกรณ์ใหม่ๆ เครื่องดูดฝุ่นหนังสือที่สามารถตัดแรงลมได้ ซึ่งปัจจุบันอยู่ในขั้นทดลองใช้ ถ้าสำเร็จก็จะนำมาจดลิขสิทธิ์และทำวางจำหน่ายให้กับคนที่รักหนังสือเพื่อทำความสะอาดหนังสือต่างๆ ต่อไป

เพราะฉะนั้นการซ่อมหนังสือหายาก หนังสือเก่า และเอกสารโบราณเพื่อการอนุรักษ์ของหอสมุดแห่งชาติ ก็มีการปฏิบัติงานและดำเนินการอย่างต่อเนื่องเต็มกำลัง แม้จะติดเรื่องงบประมาณที่ไม่มีเพียงพอก็ตาม ล่าสุดก็คือ การอนุรักษ์หนังสือวชิรญาณวิเศษ วารสารที่ออกในนามหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระบรมราชตระกูล จำนวน 9 เล่ม ซึ่งผ่านกระบวนการสแกนเพื่ออนุรักษ์ไปเรียบร้อยแล้ว

 

ประสบการณ์ต่ออายุหนังสือหายากหอสมุดวชิราวุธานุสรณ์

หนังสือเก่า หนังสือหายาก เป็นสมบัติที่มีค่ามากของแต่ละองค์กร รวมทั้งของประเทศ แม้นว่าหน่วยงานที่เกี่ยวข้องจะมีแนวปฏิบัติการจัดเก็บที่ดีเพียงใด ก็ยังต้องคำนึงถึงการให้บริการเพื่อรองรับความต้องการของผู้ใช้ควบคู่กันไปด้วย การให้เหตุผลว่าเพราะเป็นหนังสือเก่า หนังสือหายาก จึงไม่ให้บริการอาจจะส่งผลต่อการศึกษาค้นคว้าจากเอกสารทรงคุณค่าดังกล่าว อีกทั้งการเปลี่ยนแปลงของสภาวะโลก อาจจะส่งผลให้หนังสือเก่าหนังสือหายากดังกล่าวมีความเสี่ยงมากขึ้น

จรรมนง แสงวิเชียร กรรมการมูลนิธิพระบรมราชานุสรณ์ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวในพระบรมราชูปถัมภ์ ซึ่งมีหน้าที่ดูแลหนังสือหายากในหอสมุดวชิราวุธานุสรณ์ บอกว่า หอสมุดแห่งนี้ไม่ได้มีเฉพาะหนังสือ แต่มีเรื่องของละคร และพิพิธภัณฑ์หุ่นขี้ผึ้ง สำหรับหนังสือจะมีหนังสือส่วนพระองค์ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 มากกว่า 2,000 เล่ม โดยแบ่งเป็นหนังสือที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 พระราชทานให้ หนังสือที่ทรงซื้อเองตอนศึกษาที่ประเทศอังกฤษ และหนังสือที่ทรงซื้อตอนเป็นพระมหากษัตริย์ ซึ่งช่วงนี้จะมีหนังสือที่หลากหลายมากในช่วงระยะเวลา 15 ปีที่ครองราชย์

“สภาพหนังสืออายุ 100 กว่าปีก็ย่อมมีเชื้อรา ฝุ่น หนอนหนังสือที่กัดกิน แต่ก็มีการอนุรักษ์และสแกนหนังสืออย่างต่อเนื่อง โดยได้งบประมาณจากธนาคารออมสิน หนังสือเหล่านี้มีคุณค่าทางประวัติศาสตร์เป็นอย่างยิ่ง เพราะถ้าเป็นหนังสือของรัชกาลที่ 5 ที่ประทานให้ก็จะมีพระราชหัตถเลขาเป็นหมึกดำ ส่วนโน้ตพระราชหัตถเลขาของรัชกาลที่ 6 เองจะเป็นดินสอ ซึ่งมีถึง 1,537 รายการ นอกจากนี้ยังมีหนังสือที่มีลายมือบุคคลสำคัญที่ถวายหนังสือให้พระองค์อีก”

ปัจจุบัน หนังสือในหอสมุดวชิราวุธานุสรณ์ที่ทำการอนุรักษ์และสแกนในรูปแบบไฟล์ดิจิทัลและมัลติมีเดียนั้นเสร็จแล้วจำนวนหนึ่ง และเปิดให้บริการกับคนทั่วไปได้สืบค้นได้ โดยจรรมนงชี้ว่า การทำงานอย่างต่อเนื่องหลายปีติดต่อกันกับหนังสือที่หายากและมีคุณค่าทางประวัติศาสตร์ต้องมีความละเอียดอ่อนประณีตในทุกขั้นตอน ซึ่งคาดว่าจะเสร็จทั้งหมดในปี 2560 ที่จะถึงนี้