มณเฑียร บุญมา ภาพร่างโครงการที่ค้างคา

โดย...เสน่ห์จันทน์ ภาพ : ทวีชัย ธวัชปกรณ์

นิทรรศการศิลปะร่วมสมัย “(มณเฑียร บุญมา) ภาพร่างโครงการที่ค้างคา และผลงานที่หาชมยาก” นับเป็นการจัดแสดงงานใหญ่เป็นครั้งที่ 3 หลังจากที่ศิลปิน “มณเฑียร บุญมา” ได้เสียชีวิตไป โดยครั้งแรก ในปี 2546 จัดแสดงที่นิวยอร์ก ประเทศสหรัฐอเมริกา นิทรรศการ “Montien Boonma : Temple of the Mind. Asia Society” และปี 2548 ที่หอศิลป์แห่งชาติ ถนนเจ้าฟ้า กรุงเทพฯ “นิทรรศการ ตายก่อนดับ : การกลับมาของมณเฑียร บุญมา”

นิทรรศการนี้จัดแสดงงานสเกตช์ต้นแบบกว่า 60 ชิ้นที่หาชมได้ยาก อาทิ ภาพร่างและร่างต้นแบบของงานประติมากรรมปี 2541 ชุดบ้านแห่งจักรราศี ซึ่งได้รับการรังสรรค์ขึ้นที่สำนักงานกองทุนศิลปะ อคาเดมี ชลอส โซลิถูด ในเมืองสตุตการ์ต ประเทศเยอรมนี อีกทั้งยังแสดงถึงกระบวนการคิด และการทำงานของศิลปินผ่านของสะสม อย่างเช่น เอกสาร สมุดโน้ต สมุดสเกตช์ภาพ สิ่งพิมพ์ ภาพถ่าย และวิดีโอ โดยมี “กฤติยา กาวีวงศ์” ผู้อำนวยการ หอศิลป์ บ้านจิม ทอมป์สัน และ “ดร.เกรกอรี่ กัลลิแกน” ผู้อำนวยการ Thai Art Archives เป็นภัณฑารักษ์ ผลงานที่นำมาจัดแสดงส่วนใหญ่เป็นของคณะผู้จัดการทรัพย์สินของมณเฑียร บุญมา ซึ่งมีบุตรชาย “จุมพงษ์ บุญมา” เป็นผู้ดูแล และผลงานในการครอบครองของ “เพชร โอสถานุเคราะห์” “มล.ภาวินี สันติศิริ” และ “Reinhart Frais”

ภัณฑารักษ์ชาวไทยเปิดใจทำไมถึงเลือกจัดงานของมณเฑียร ทั้งๆ ที่ศิลปินไทยมีชื่อเสียงมีเป็นร้อย “ที่เราเลือกเพราะความสำคัญของเขาที่มีต่อวงการศิลปะไทยและโลก ปลายปี 8090 เป็นยุคที่คนอยู่ฝั่งตะวันตกหันมาสนใจศิลปินฝั่งตะวันออก แล้วแกลงล็อกนี้พอดี ที่เลือกพี่มณเฑียรเพราะต้องมีอะไรสักอย่างที่น่าสนใจต่อโลกศิลปะที่จากมาจริงๆ คือโลกศิลปะจากตะวันตก แล้วตัวแกเองเคยพูดว่า เวลาเขามองโพสิชันของเขา ไม่เคยคิดถึงว่าเขาแข่งกับคนไทย คู่แข่งเขาคือศิลปินเมืองนอก งานเขาตอบโจทย์คนต่างชาติ ช่วงแรกถึงไม่ได้ถูกยอมรับจากบ้านเรา คนมายอมรับมากจนตอนตายไปแล้ว คนที่เคยทำงานกับเขามาต่างบอกว่า ดีใจและเสียใจ ต้องรอให้เขาตายก่อนถึงเริ่มยอมรับ ตอนอยู่งานก็ขายไม่ได้ ไม่มีคนเก็บ เรารู้สึกไม่แฟร์ต่อศิลปินที่มาก่อนกาล”

ครั้นเมื่อได้ศิลปินแล้ว โจทย์ที่จะจัดแสดงก็ยากขึ้นไปอีก เพื่อไม่ให้ซ้ำกับที่ผ่านๆ มา และต้องเป็นอะไรที่คนยังไม่เคยเห็นเคยรู้ “ปีนี้แกจะมีอายุ 60 พอดีก็เลยฉลอง คิดถึง ทำแซยิดให้ และเกรกอรี่ เขาทำเรื่องหอจดหมายเหตุ เขาศึกษาเรื่องมณเฑียร เราเลยเน้นไปเรื่องขุดค้นในส่วนที่ไม่ได้ถูกแสดง ส่วนที่เป็นอะไรที่โครงการที่แกทำไม่เสร็จ เราว่าน่าสนใจ ซึ่งงานค้างคาก็เหมือนงานเสร็จแล้วเพราะเป็นงานสเกตช์ ซึ่งเราถือเป็นงานศิลปะ

อีกส่วนหนึ่งที่มอง เราอยากจะโต้แย้งไอเดีย ที่หลายคนมองว่างานแกเป็นแนวพุทธศิลป์ เราอยากบอกว่างานมีมากมายกว่านั้น ตอนแกเรียนปริญญาตรีโทที่ศิลปากร แกทำเรื่องจิตรกรรมชนบท ทำเรื่องเกี่ยวกับสังคม พอแกไปเรียนที่ฝรั่งเศสวิธีการทำงานก็เปลี่ยน สิ่งหนึ่งที่ได้มาเขากลับมามองที่ตัวเอง ศิลปินยุโรปทำงานที่เป็นวัสดุอุตสาหกรรมโรงงาน แต่บ้านเขาเราอยู่สังคมเกษตร งานยุคแรกของแกที่มีชื่อเสียง คือ เรื่องราวจากท้องทุ่ง”

นิทรรศการศิลปะร่วมสมัย (มณเฑียร บุญมา) ภาพร่างโครงการที่ค้างคา และผลงานที่หาชมยาก เนื่องในโอกาสครบรอบ 60 ปีของมณเฑียร บุญมา ศิลปินไทยผู้ล่วงลับที่ได้รับการยอมรับในระดับนานาชาติ (ปี 2496-2543) เปิดให้ชมถึงวันที่ 31 ก.ค. เวลา 09.0017.00 น. ณ หอศิลป์ บ้านจิม ทอมป์สัน ซอยเกษมสันต์ 2 (สถานีรถไฟฟ้าสนามกีฬาแห่งชาติ)

มณเฑียร บุญมา

เกิดที่กรุงเทพฯ ในปี 2496

จบการศึกษาด้านศิลปะปริญญาตรีและโทจากมหาวิทยาลัยศิลปากร

ปี 2525 ก่อตั้งกลุ่มไวท์ กลุ่มจิตรกรรมเชิงทดลองกับเพื่อนศิลปิน ที่ต่างมีเป้าหมายเดียวกันในการผลักดันสื่อสีน้ำให้เป็นตัวแทนของการสื่อสารในการทำงานจิตรกรรมเชิงทดลองและเชิงนามธรรมมากขึ้น

ปี 2520 มณเฑียรได้รับทุนรัฐบาลเพื่อศึกษาต่อด้านศิลปะยังยุโรป โดยได้พำนักอยู่ที่โรมเป็นระยะเวลาสั้นๆ ก่อนจะเดินทางต่อไปยังปารีส มณเฑียรเข้าศึกษายังสถาบันศิลปะ Ecole Nationale Superieure des Beaux Arts และมหาวิทยาลัย Universite Paris VIII ภายใต้การให้คำปรึกษาของอาจารย์ศิลปะหัวก้าวหน้าหลายท่าน ที่ช่วยเปิดโลกทัศน์ให้มณเฑียรได้ทำความรู้จักกับขบวนการศิลปะที่กำลังอยู่ในกระแสต่างๆ ซึ่งรวมถึงกระแสขบวนการศิลปะแนวสิ่งแวดล้อม แลนด์ อาร์ต ศิลปะแนวอาร์ต โพเวรา ศิลปะแนวนีโอเอกซ์เพรสชันนิสม์ (เช่น งานของ อันเซล์ม คีเฟอร์) และกระบวนการทำงานศิลปะเชิงแนวคิดของโจเซฟ บอยส์

เมื่อกลับไทย มณเฑียรมุ่งความสนใจทำงานศิลปะสื่อผสม งานประติมากรรม และงานศิลปะจัดวาง ที่มีเนื้อหาแนวคิดเรื่องการเสื่อมสภาพของธรรมชาติและวัฒนธรรม

ปี 2534 หลังรับทราบว่าภรรยา “จันทร์แจ่ม (มุกดาประกร) บุญมา” เป็นมะเร็งเต้านม มณเฑียรหันมาสนใจและสำรวจปรัชญาพุทธศาสนาผ่านการทำงานศิลปะ อันเป็นเสมือนสื่อในการแสวงหาหนทางบรรเทาทุกข์ ที่ในเวลาเดียวกันยังให้โอกาสมณเฑียรได้ทดลองกระบวนการสร้างงานศิลปะในแนวทางต่างๆ รวมถึงเริ่มทดลองสร้างงานด้วยการใช้ยาสมุนไพรและองค์ประกอบทางโสตประสาท (ผลงานช่วงนี้เองที่ทำให้หลายคนพานเข้าใจไปว่ามณเฑียรเป็นศิลปินที่สร้างงานแนวพุทธศิลป์)

มณเฑียรมีโอกาสได้แสดงผลงานทั่วโลกไล่ไปตั้งแต่ นิวยอร์ก โตเกียว จนถึงเวนิซ ซึ่งในนิทรรศการแสดงผลงานเดี่ยวที่ Deitch Projects นิวยอร์กในปี 2540 และงานนิทรรศการแสดงกลุ่มร่วมกับศิลปินจากเอเชีย Asian Contemporary Art : Traditions/Tensions ที่ Asia Society นิวยอร์กในปี 2539 สร้างชื่อให้กับมณเฑียรเป็นอย่างมาก

ปี 2543 มณเฑียรจากไปด้วยโรคมะเร็งในอายุ 47 ปี

โครงการที่ค้างคา

ภายในนิทรรศการห้องสุดท้าย นำผลงานค้างคาของมณเฑียร ซึ่งสเกตช์แล้วแต่ยังไม่จัดแสดงมาโชว์ เช่น ผลงานชุดวัดบวร ซึ่งจะนำไปแสดงที่นิวยอร์ก และอีกหนึ่งภาพเป็นสิ่งที่มณเฑียรคิดแต่ยังไม่ได้ทำ คือภาพสเกตช์นี้ ตอนนั้นมณเฑียรรักษาตัวอยู่ที่โรงพยาบาล ได้ขอร้องให้ที่ปรึกษาช่วยสเกตช์ภาพให้ เขาตั้งใจจะจัดแสดงงานร่วมกับภรรยา ที่หอศิลป์แห่งชาติ โดยในงานจะให้มีการเปิดเพลง “Funeral March” ของโชแปงประกอบ เพราะเป็นเพลงที่ภรรยาชอบเล่น