กล้วยไม้บานเหนือลำตะคอง

โดย...ม.ล.จารุพันธ์ ทองแถม

ไม่นานมานี้มีโอกาสขึ้นไปบนอุทยานแห่งชาติเขาใหญ่ ระหว่างทางได้แวะดูต้นไม้หลากหลายชนิดในบริเวณป่าโปร่งริมลำตะคอง จ.สระบุรี ซึ่งเคยคลาคล่ำไปด้วยกล้วยไม้ป่านานาชนิด แต่บัดนี้หาดูได้ยากเสียแล้ว ความจริงบนต้นไม้ใหญ่บนขอบคันนาในหลายจังหวัดภาคอีสาน ริมชายแม่น้ำโขง ไม่กี่สิบปีที่ผ่านมาอุดมด้วยกล้วยไม้ป่าหลากสกุลหลากชนิด

ไม่แต่เพียงกล้วยไม้เท่านั้นหรอก ยังมีพืชป่าหน้าตาแปลกๆ พบอยู่ร่วมกับกล้วยไม้อย่างมีความสุข ไม่ว่าจะเป็นชายผ้าสีดา ซึ่งเป็นเฟินอิงอาศัยจำพวกหนึ่ง มันเกาะอยู่ตามกิ่งระดับสูงเช่นเดียวกับกูดอ้อมหรือกูดเวียน ซึ่งปัจจุบันหาได้ยากเสียแล้ว เพราะถูกถกถูกทึ้งไปวางขายในสวนจตุจักร

ไม้ป่าบางชนิดมีความเป็นอยู่ร่วมกับมด มดเหล่านี้ไม่ใช่มดแดงที่เราฉีกรังเอาไข่และตัวอ่อน ตัวแก่พร้อมเยี่ยวของมันมากิน แต่มดที่พบตามหัวบวบลม ซึ่งเลื้อยติดกับกิ่งไม้ผุกลับเป็นมดตัวเล็กๆ ซึ่งกัดแล้วแสบๆ คันๆ น่ารำคาญมากกว่าจะเจ็บปวด เหมือนมดตะนอย เราเรียกมดแบบนี้ว่ามดตาลีตาลาน ไม้เถาเลื้อยใบและดอกสวยงามคล้ายขี้ผึ้ง เราเรียกว่าเถานมตำเลีย (โฮยา) มักมีมดอยู่อาศัยตามลำต้นเช่นเดียวกับกระเช้าผีมดซึ่งมีหัวพองออก ในหัวเป็นรูพรุน มีฝูงมดอาศัยอยู่เป็นร้อยเป็นพัน มดเหล่านี้มีทั้งคุณและโทษแก่พืชอิงอาศัย ที่มันอาศัยทำรังอยู่ภายใน เพราะผ่ารังออกดูจะพบว่ามันคาบเอาเพลี้ยแป้งตัวสีขาวๆ เข้าไปปล่อยให้ดูดกินน้ำเลี้ยงจากรากกล้วยไม้และเฟินหรือโฮยา จากนั้นพวกมดจะกินน้ำหวานและสิ่งขับถ่ายจากเพลี้ยแป้งอีกต่อ พวกมดดูแลเพลี้ยแป้งอย่างดีราวกับพวกเพลี้ยเป็นฝูงวัวของมันกระนั้นแหละ ผลตอบแทนที่กล้วยไม้และพืชอิงอาศัยอื่นๆ จะได้จากฝูงมดดังกล่าว ก็คือพวกมันจะกรูกันเข้ากัดกินหนอนและแมลงร้ายอื่นๆ ซึ่งจะมารบกวนกล้วยไม้หรือเฟินที่เปรียบเสมือนบ้านของมดเหล่านั้น มันมีสายใยแห่งความสัมพันธ์ที่ซับซ้อนอยู่เหมือนกัน

พืชอิงอาศัยดังกล่าว เป็นที่นิยมปลูกเลี้ยงกันในต่างประเทศโดยเฉพาะอย่างยิ่งฮอลแลนด์หรือเนเธอร์แลนด์ ซึ่งเป็นเจ้าตำหรับเรื่องไม้ดอกไม้ประดับของโลก ชาวฮอลแลนด์ออกล่าไม้ประดับจากป่า และนำเอาพืชชนิดใหม่ซึ่งพวกเขาเห็นว่ามีศักยภาพสูง นำไปพัฒนาสร้างความนิยมในของใหม่ ทำให้โลกไม้ประดับมีของแปลกตาออกวางจำหน่ายอยู่เสมอ พืชบางชนิดที่ไม่นาจะขายได้ เช่น ไทร กาฝาก (mistletoe fig) เคยมีอยู่บนคาคบต้นไม้ในเกาะชวาอินโดนีเซีย และแม้แต่ภาคใต้ของไทยถูกเก็บนำไปขยายพันธุ์คัดพันธุ์จนกลายเป็นของสวยงามน่ารักในสายตาของชาวยุโรปและมีขายกันทั่วโลกจนถึงปัจจุบัน

สำหรับพืชอิงอาศัยที่พบมากในภาคเหนือ ภาคอีสาน ของไทยน่าจะได้แก่กล้วยไม้ ซึ่งนับเป็นไม้ดอกที่มีความหลากหลายมากที่สุด แต่ปัจจุบันถูกเก็บออกจากต้นไม้ในสภาพนิเวศดั้งเดิมจนเกือบหาไม่เจอเสียแล้ว เหตุที่เป็นดังนี้เพราะคนไทยไม่ค่อยเคารพกฎหมายกัน ผู้รักษากฎหมายย่อหย่อน โทษทัณฑ์ไม่รุนแรง การลดโทษอภัยโทษมีอยู่เป็นประจำ จึงไม่ต้องสงสัยเลยว่าเหตุใดกล้วยไม้จึงหายไปจากป่า แม้แต่ป่าเองก็จวนจะหมดไปจากประเทศไทยแล้ว คาดว่าในอนาคตอันใกล้ เราคงมีแต่อุทยานยางพารา สวน รุกขชาติปาล์มน้ำมัน และดงมันสำปะหลังเท่านั้น

เรื่องกล้วยไม้จะสูญพันธุ์ไปเสียทีเดียว คงไม่ถึงขนาดนั้น แต่สำหรับกล้วยไม้บางสกุลบางชนิดก็อาจสูญพันธุ์ไปได้ เช่นแวนดา ฟ้ามุ้ยซึ่งหมดจากป่าภาคเหนือไปแล้ว เช่นเดียวกับรองเท้านารีอินทนนท์ซึ่งกลายเป็นของหายากไปในปัจจุบัน

กล้วยไม้มีความอดทนสูง เพราะเป็นพืชอิงอาศัยที่ต้องอยู่ในภาวะขาดน้ำในช่วงแห้งแล้งของทุกปีไม่ต่ำกว่า 6 เดือน ปัญหาจึงอยู่ที่ว่ากล้วยไม้มันอดน้ำอยู่ได้อย่างไรจึงไม่เหี่ยวแห้งตายไปเสียก่อน กล้วยไม้ป่าจะดูดเอาน้ำค้างและน้ำฝนเข้าไปอย่างรวดเร็ว แต่ลำพังน้ำค้างเพียงอย่างเดียวไม่อาจทำให้กล้วยไม้อยู่รอดได้ แต่กล้วยไม้สามารถเก็บน้ำไว้ในใบอวบน้ำและลำต้นที่พองออกเวลาดูดน้ำเข้าไปเต็มที่ ผิวใบของกล้วยไม้มักเรียบเป็นมัน คล้ายแผ่นขี้ผึ้ง สามารถป้องกันการระเหยของน้ำได้ดี นอกจากนี้กล้วยไม้ป่ามีรากพองอวบอ้วนดูดน้ำได้รวดเร็ว แต่เมื่อแห้งจะทำหน้าที่คล้ายฉนวนป้องกันเนื้อเยื่อภายในรากให้พ้นจากอากาศแห้งแล้งภายนอก นี่เป็นโครงสร้างพิเศษที่หายากในพืชอื่น และต่างจากพืชทนแล้งอื่น ๆ อย่างชัดเจน

สภาพอากาศภาคอีสานที่มีทั้งฤดูฝนสลับฤดูแล้งนี้ ทำให้กล้วยไม้และพืชอิงอาศัยต่างๆ ที่กล่าวมาแล้วได้เรียนรู้วิธีปรับตัวเอง ดัดแปลงอวัยวะตัวเองจนอยู่รอดได้ แม้ในปีที่มีอากาศแล้งและร้อนที่สุด เหนือพื้นดินขึ้นไปไม่กี่เมตร เราได้เห็นกล้วยไม้หลายสกุลหลายชนิดที่พัฒนาตัวเองมาจากกล้วยไม้ดิน โดยมันขึ้นไปอาศัยอยู่บนคาคบไม้ได้สำเร็จ จนไม่ต้องแข่งขันกับพืชที่ขึ้นอยู่บนพื้นดินอีกต่อไป แต่มันจะต้องปรับตัวให้ทนแล้ง ทนร้อน ทนแสงแดดให้ได้ มิฉะนั้นมันอาจล้มตายสูญหายไปอีก และนี่คือวิวัฒนาการของกล้วยไม้หลายชนิดที่เบ่งบานอยู่บนคาคบไม้ เหนือลำตะคองในวันนั้น