ดาวพฤหัสบดี

สัปดาห์นี้ดาวพฤหัสบดีซึ่งเป็นดาวเคราะห์ขนาดใหญ่ที่สุดในระบบสุริยะ จะมีตำแหน่งอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์เมื่อสังเกตจากโลก

โดย..วรเชษฐ์ บุญปลอด 

ทำให้อยู่ในช่วงที่ดาวพฤหัสบดีใกล้โลกที่สุดในรอบปี สามารถสังเกตเห็นเป็นดาวสว่างอยู่บนท้องฟ้าตลอดทั้งคืน

ตลอดหลายเดือนที่ผ่านมา ในคืนที่ท้องฟ้าเปิด หลายคนคงสังเกตเห็นดาวดวงหนึ่งส่องแสงสว่างเด่นสะดุดตากว่าดาวดวงใดบนท้องฟ้า ดาวดวงนั้นคือดาวพฤหัสบดี ดาวเคราะห์ที่สว่างเป็นอันดับ 2 รองจากดาวศุกร์ และมีขนาดใหญ่ที่สุดในระบบสุริยะ ใหญ่กว่าโลก 11 เท่า และมีมวล 318 เท่าของมวลโลก

คืนวันที่ 28 ต.ค. 2554 โลกกับดาวพฤหัสบดีจะเข้าใกล้กันที่สุดด้วยระยะห่าง 594 ล้านกิโลเมตร ระยะทางอาจดูไกลมาก แต่เมื่อเทียบกับระบบสุริยะที่มีขนาดใหญ่ นั่นเป็นระยะทางที่ไม่ไกลนัก ขณะนี้ระยะห่างจากโลกถึงดาวพฤหัสบดีมากกว่าระยะห่างจากโลกถึงดาวศุกร์ประมาณ 2 เท่า ประกอบกับการที่มันอยู่ไกลดวงอาทิตย์มากกว่าดาวศุกร์ แสงอาทิตย์ที่ตกกระทบบรรยากาศของดาวพฤหัสบดีมีความเข้มน้อยกว่า ดาวพฤหัสบดีจึงสว่างน้อยกว่าดาวศุกร์ แต่มันก็ยังคงสว่างกว่าดาวฤกษ์ที่สว่างที่สุดบนท้องฟ้า

ปกติเราสามารถแยกแยะได้ว่า ดาวดวงใดเป็นดาวเคราะห์ ดวงใดเป็นดาวฤกษ์ โดยดูจากการกะพริบของแสงดาว หากไม่ค่อยกะพริบ มักจะเป็นดาวเคราะห์ แต่ในช่วงหัวค่ำ ขณะที่ดาวพฤหัสบดีอยู่ต่ำใกล้ขอบฟ้า ดาวพฤหัสบดีอาจกะพริบแสงมากกว่าปกติ เนื่องจากแสงดาวต้องเดินทางผ่านบรรยากาศโลกไกลกว่าเมื่อเปรียบเทียบกับเวลาที่มันอยู่สูงเหนือศีรษะ เมื่อดาวพฤหัสบดีเคลื่อนสูงห่างจากขอบฟ้ามากขึ้น เราจะสังเกตได้ชัดเจนว่าดาวพฤหัสบดีแทบจะไม่กะพริบแสงเลย

ปีนี้ดาวพฤหัสบดีอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์โดยปรากฏอยู่ในกลุ่มดาวแกะ (ราศีเมษ) คาบการเคลื่อนที่รอบดวงอาทิตย์ซึ่งยาวนานเกือบ 12 ปีทำให้ดาวพฤหัสบดีเคลื่อนเข้าสู่กลุ่มดาวจักรราศีกลุ่มที่อยู่ถัดไปเฉลี่ยปีละ 1 กลุ่ม ดังนั้นเราจึงคาดหมายได้ว่า เมื่อดาวพฤหัสบดีอยู่ตรงข้ามดวงอาทิตย์ในครั้งต่อๆ ไป มันจะอยู่ในกลุ่มดาววัว (ราศีพฤษภ) กลุ่มดาวคนคู่ (ราศีเมถุน) กลุ่มดาวปู (ราศีกรกฎ)...

ดาวพฤหัสบดีมีสัณฐานเป็นทรงกลมแป้นการหมุนรอบตัวเองอย่างรวดเร็วด้วยคาบไม่ถึง 10 ชั่วโมง ทำให้เส้นผ่านศูนย์กลางในแนวศูนย์สูตรยาวกว่าในแนวขั้ว เอกลักษณ์อย่างหนึ่งของดาวพฤหัสบดี คือ จุดแดงใหญ่ (Great Red Spot : GRS) เป็นพายุขนาดยักษ์ที่สามารถกลืนกินโลกได้ทั้งดวง

ดาวพฤหัสบดีมีดาวบริวารมากกว่า 60 ดวง ดวงที่มีขนาดใหญ่ที่สุด 4 ดวง ได้แก่ ไอโอ (Io) ยูโรปา (Europa) แกนิมีด (Ganymede) และคัลลิสโต (Callisto) เราเรียกดาวบริวารทั้ง 4 ดวงรวมกันว่า ดาวบริวารกาลิเลโอ (Galilean Satellites) ตั้งขึ้นเพื่อเป็นเกียรติแก่ กาลิเลโอ กาลิเลอี นักดาราศาสตร์ชาวอิตาเลียน ผู้สังเกตการเคลื่อนที่เปลี่ยนตำแหน่งของดาว 4 ดวงนี้เมื่อต้นคริสต์ศตวรรษที่ 17 และสรุปได้ว่ามันโคจรรอบดาวพฤหัสบดี

ดาวบริวารทั้ง 4 สว่างพอที่จะสังเกตได้ด้วยกล้องสองตาหรือกล้องโทรทรรศน์ กล้องถ่ายภาพที่มีเลนส์ที่สามารถซูมได้หลายเท่า ก็เพียงพอสำหรับการถ่ายภาพให้ติดดาวบริวาร 4 ดวงนี้ด้วยความเร็วชัตเตอร์ที่นานพอ ใน 4 ดวงนี้ แกนิมีดมีเส้นผ่านศูนย์กลางเกือบ 5,300 กิโลเมตร เป็นดาวบริวารดวงใหญ่ที่สุดในระบบสุริยะ ใหญ่โตกว่าดาวพุธเสียอีก

การเคลื่อนที่ของดาวบริวารกาลิเลโอไปรอบดาวพฤหัสบดี ทำให้เกิดปรากฏการณ์ต่างๆหากเคลื่อนเข้าสู่เงาของดาวพฤหัสบดีจะทำให้เกิดอุปราคา หากเคลื่อนผ่านหน้าดาวพฤหัสบดีก็อาจเห็นเงาของดาวบริวารปรากฏบนชั้นบรรยากาศของดาวพฤหัสบดี เมื่อส่องกล้องโทรทรรศน์ไปยังดาวพฤหัสบดี ส่วนใหญ่เรามักจะเห็นดาวบริวารขนาดใหญ่ได้เกือบครบทั้ง4 ดวง บางครั้งดาวบริวารทั้ง 4 ต่างก็ถูกบังหรือเคลื่อนผ่านหน้าดวงอาทิตย์พร้อมกันทุกดวงทำให้ดูเหมือนดาวบริวารทั้งหมดหายไป ครั้งล่าสุดเกิดขึ้นเมื่อวันที่ 3 ก.ย. 2552 ครั้งถัดไปจะเกิดขึ้นในวันที่ 9 พ.ย. 2562 ซึ่งสามารถสังเกตได้จากประเทศไทย

หลังจากปลายเดือน ต.ค.นี้แล้ว ดาวพฤหัสบดีจะเคลื่อนสูงขึ้นเรื่อยๆ เมื่อเปรียบเทียบตำแหน่งบนท้องฟ้าในเวลาหัวค่ำของทุกวัน โดยเคลื่อนไปอยู่เหนือศีรษะในอีก 3 เดือนข้างหน้า ดาวศุกร์ที่กำลังเคลื่อนห่างจากดวงอาทิตย์มากขึ้น ทำให้จากนี้ไปเราจะเห็นดาวเคราะห์สว่าง 2 ดวงได้พร้อมกันบนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ ไคลแมกซ์จะอยู่ในเดือน มี.ค. 2555 เมื่อดาวพฤหัสบดีกับดาวศุกร์อยู่เคียงข้างกันบนท้องฟ้าทิศตะวันตก

ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (23-30 ต.ค.)

ท้องฟ้าเวลาหัวค่ำมีโอกาสเห็นดาวพุธกับดาวศุกร์อยู่เหนือขอบฟ้าทิศตะวันตก เยื้องไปทางซ้ายมือเล็กน้อย ทั้งคู่อยู่สูงจากขอบฟ้าไม่มาก จึงตกลับขอบฟ้าไปก่อนที่ท้องฟ้าจะมืดสนิท มีเวลาสังเกตได้เฉพาะในช่วงหลังดวงอาทิตย์ตกไม่นาน สังเกตได้ว่า ดาวพุธอยู่ต่ำกว่าและจางกว่าดาวศุกร์ ทั้งคู่จะปรากฏใกล้กันตั้งแต่ปลายเดือน ต.ค. ถึงตลอดครึ่งแรกของเดือน พ.ย.

ดาวพฤหัสบดีอยู่ในกลุ่มดาวแกะ สัปดาห์นี้ดาวพฤหัสบดีมีตำแหน่งอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ ทำให้เริ่มเห็นได้ทางทิศตะวันออกตั้งแต่ท้องฟ้าเริ่มมืดลงในเวลาหัวค่ำ เคลื่อนสูงขึ้นไปอยู่เหนือศีรษะในเวลาประมาณเที่ยงคืน แล้วไปอยู่ใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันตกในเวลาเช้ามืด

ดาวอังคารอยู่ในกลุ่มดาวสิงโต เริ่มเห็นได้ตั้งแต่ตี 2 โดยปรากฏเหนือขอบฟ้าทิศตะวันออกประมาณ 10 องศา เมื่อฟ้าสาง ดาวอังคารจะเคลื่อนสูงไปอยู่ที่มุมเงย 50-60 องศา

ต้นสัปดาห์เป็นปลายข้างแรม ดวงจันทร์เป็นเสี้ยวอยู่บนท้องฟ้าเวลาเช้ามืด หลังจันทร์ดับในวันที่ 27 ต.ค. จะเริ่มเห็นดวงจันทร์อยู่ใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันตกในเวลาพลบค่ำของวันศุกร์ที่ 28 ต.ค. ขณะนั้นดวงจันทร์เสี้ยวบางๆ จะอยู่สูงเหนือดาวพุธและดาวศุกร์ประมาณ 4 องศา สังเกตได้ดีด้วยกล้องสองตา วันเสาร์ดวงจันทร์เคลื่อนห่างออกมา ไปอยู่ใกล้ดาวแอนทาเรสหรือดาวปาริชาตในกลุ่มดาวแมงป่องที่ระยะห่าง4 องศา