ธรรมเนียม ‘สกอตแลนด์’ คนแรกที่มาบ้านวันปีใหม่ชี้ดวงดี-ร้ายทั้งปี!

หากถามว่าประเทศไหนในยุโรปให้ความสำคัญกับวันปีใหม่มากกว่าวันคริสต์มาส คำตอบที่ชัดเจนที่สุดคือ 'สกอตแลนด์ (Scotland)' ในขณะที่ประเทศอื่นให้ความสำคัญกับคริสต์มาสแบบสุดๆ

การเฉลิมฉลองปีใหม่ของที่นี่เรียกว่า Hogmanay (ฮ็อกมาเนย์) หรือ ปีใหม่สกอตแลนด์ และไม่ได้จำกัดอยู่เพียงคืนวันที่ 31 ธันวาคม แต่ยาวไปถึงวันที่ 2 มกราคม ซึ่งยังคงเป็นวันหยุดราชการอย่างเป็นทางการ

 

ปีใหม่ที่สกอตแลนด์ ไม่ใช่เพียงเทศกาลสังสรรค์ แต่เป็นระบบของพิธีกรรม คติความเชื่อ และการปฏิบัติที่สะท้อนประวัติศาสตร์การใช้ชีวิต โดยมีหนึ่งในแก่นสำคัญที่สุดคือธรรมเนียมที่เรียกว่า First-Footing ที่หมายความถึง ‘คนแรกที่ก้าวเข้าบ้านหลังเที่ยงคืน’

 

 

ทำไมปีใหม่ถึงสำคัญกว่าคริสต์มาส และธรรมเนียม First-Footing

 

ในช่วง Scottish Reformation คริสต์ศตวรรษที่ 16 เมื่อคริสตจักรเพรสไบทีเรียนมีอิทธิพลสูง คริสต์มาสถูกมองว่าเป็นพิธีฟุ่มเฟือยและไม่สอดคล้องกับหลักศาสนา การฉลองคริสต์มาสจึงถูกจำกัดในสกอตแลนด์เป็นเวลานาน

ผลที่ตามมาคือ การรวมญาติ การเลี้ยงฉลอง และพิธีกรรมแห่งการเปลี่ยนผ่านของปี ถูกถ่ายน้ำหนักมาที่ คืนปีใหม่ แทน เทศกาลปีใหม่จึงกลายเป็นช่วงเวลาที่ผู้คนอนุญาตให้เฉลิมฉลองได้เต็มที่มากกว่าวันสำคัญอื่นใด

ส่วนธรรมเนียม First-Footing ปรากฏหลักฐานในบันทึกคติชนวิทยาของสกอตแลนด์ตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 18–19 หมายถึงบุคคลคนแรกที่ก้าวข้ามธรณีประตูบ้านหลังเที่ยงคืนของวันที่ 1 มกราคม

 

ตามคติความเชื่อดั้งเดิม ‘คนที่ก้าวข้ามประตูมาคนแรก’ ที่ถือว่าเป็นมงคลควรเป็น ผู้ชาย ผมสีเข้ม และต้องนำของขวัญมาด้วย!

 

เหตุผลที่ต้องผู้ชายผมสีเข้มถูกมองว่าเป็นมงคล ไม่ใช่คำตอบที่เรื่องเพศอย่างเดียว แต่เป็นเรื่องราวที่มาจากอิทธิพลทางประวัติศาสตร์ เชื่อมโยงกับยุคไวกิ้ง (คริสต์ศตวรรษที่ 8–11) ซึ่งสกอตแลนด์ถูกรุกรานจากนอร์ส ชาวนอร์สนี้มักเป็นชายผมสีอ่อน การปรากฏตัวของชายผมอ่อนในยามค่ำคืนจึงหมายถึงอันตรายนั่นเอง!

 

นอกจากนี้ ในอดีตผู้ชายมีบทบาทหลักในงานที่เกี่ยวกับ ไฟ เชื้อเพลิง และการป้องกันบ้าน การที่ผู้ชายเป็นคนแรกที่เข้าบ้าน จึงสื่อว่า บ้านนี้จะได้รับการคุ้มครอง เตาผิงจะมีไฟตลอด (เพราะสกอตแลนด์หนาวมาก) และทรัพยากรในบ้านจะไม่ขาดแคลน

อีกทั้งผู้หญิงนั้นจะถูกเชื่อมโยงกับงานในบ้าน และการดูแลบ้านมากกว่า ‘คนที่เข้าบ้านมาคนแรก’ จำเป็นต้องเป็นการนำสิ่งใหม่เข้ามายังบ้าน เช่น คนหาอาหาร เชื้อเพลิง ผู้หญิงจึงถูกมองว่าไม่เหมาะที่จะเป็น ‘คนที่เข้าบ้านมาคนแรก’

 

ส่วนสาเหตุที่ต้องนำของขวัญติดตัวมาด้วย ไม่ใช่เพราะเป็นการอวยพรหรือฉลอง แต่เป็นนัยสื่อถึงการเอาชีวิตรอดในฤดูหนาว

 

ของขวัญที่ ‘คนที่เข้าบ้านมาคนแรก’  นำมามักประกอบด้วย ถ่านหิน ขนมปัง เกลือ และวิสกี้ ซึ่งทั้งหมดสะท้อนปัจจัยพื้นฐานของการดำรงชีวิตในภูมิอากาศหนาวเย็น

 

ถ่านหิน ในอดีตไม่ได้เป็นเพียงสัญลักษณ์ แต่คือทรัพยากรที่ช่วยให้ครอบครัวรอดพ้นจากฤดูหนาว การมอบถ่านหินหมายถึงคำอวยพรว่าขอให้บ้านนี้ไม่หนาวเย็น

ขนมปังและเกลือ แทนอาหารที่ไม่ขาดแคลน ในสังคมที่ผลผลิตขึ้นอยู่กับฤดูกาลและสภาพอากาศอย่างรุนแรง

วิสกี้ ในภาษาเกลิคเรียกว่า Uisge Beatha แปลว่า น้ำแห่งชีวิต’  การรินวิสกี้ให้คนเข้ามาคนแรกคือการต้อนรับอย่างสูงสุด สื่อถึงความอบอุ่นทั้งทางกายและสังคม

 

ที่สำคัญถ้าเข้ามาแบบมือเปล่า จะเรียกได้ว่าไม่เหมาะสมเลย เพราะเหมือนเป็นการเอาทรัพยากรในบ้าน เอาอาหาร เอาเชื้อเพลิงใช้อย่างเดียว แทนที่จะหาของเข้าบ้านนั่นเอง

 

 

 

การเตรียมบ้านที่มากกว่าการทำความสะอาด

 

ชาวสกอตแลนด์ ยังมีธรรมเนียมที่เกี่ยวโยงกับ First-Footing ว่าต้องทำสิ่งที่เรียกว่า Redding the House หรือการจัดการบ้านให้พร้อมรับปีใหม่

สำหรับสังคมไทย การทำความสะอาดบ้านก่อนปีใหม่อาจหมายถึงความเป็นระเบียบ แต่ในสกอตแลนด์ ความหมายลึกกว่านั้นมาก เพราะบ้านคือที่พักพิงจากอากาศหนาวจัด

 

Redding the House ในความหมายของพวกเขา จึงหมายถึง การสะสางเรื่องค้างคา โดยเฉพาะ การคืนของที่ยืมมาและชำระหนี้เล็กน้อย เพราะการเริ่มปีใหม่พร้อมภาระค้างคาถือเป็นลางไม่ดี

และการเตรียมเตาผิง ซึ่งเป็นศูนย์กลางของบ้านในอดีต โดยกวาดขี้เถ้าเก่าออกและเตรียมฟืนใหม่

 

 

ปัจจุบันยังคงมีแต่ไม่ได้เคร่งครัดเหมือนเดิม

 

ปัจจุบัน ธรรมเนียม First-Footing ยังพบได้จริง โดยเฉพาะในชุมชนขนาดเล็ก แต่เงื่อนไขดั้งเดิม เช่น ต้องเป็นผู้ชายผมสีเข้ม แทบไม่ถูกยึดถืออย่างเคร่งครัดแล้ว ส่วนในเมืองใหญ่เช่น Edinburgh หรือ Glasgow มักจะมีธรรมเนียมในเชิงสัญลักษณ์มากกว่า

สิ่งที่ยังคงอยู่คือการไปเยี่ยมบ้านหลังเที่ยงคืน การนำของขวัญเล็ก ๆ ติดมือมา และการให้ความสำคัญกับการเริ่มต้น การอวยพรเนื่องในวันปีใหม่ให้แก่กันและกัน อีกทั้งในชนบทยังเปิดรับให้ ‘คนที่เข้ามาคนแรกเป็นผู้หญิงและเด็ก หรือใครก็ตามได้ด้วย’ โดยรวมแล้วธรรมเนียมนี้ได้เดินทางผ่านกาลเวลาและเป็นมากกว่าความเชื่อเรื่องลางร้าย.