สภาพบุคคลทางการแพทย์

โดย...สมผล ตระกูลรุ่ง

“สภาพบุคคลย่อมเริ่มแต่เมื่อคลอดแล้วอยู่รอดเป็นทารกและสิ้นสุดลงเมื่อตาย”

ปฐมบทของกฎหมายสำหรับผู้ที่ศึกษากฎหมายต้องเรียนรู้เป็นพื้นฐาน บัญญัติไว้ในประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 15 วรรคหนึ่ง สภาพบุคคลมีความสำคัญมากในทางกฎหมาย สิทธิและความรับผิดชอบต่างๆ มีได้ในบุคคลเท่านั้น อันเนื่องมาจากมนุษย์ทึกทักเอาว่า โลกใบนี้เป็นของมนุษย์ กฎกติกาต่างๆ จึงออกมาเพื่อใช้กับมนุษย์ เพื่อความสงบสุขของสังคมมนุษย์ ไม่เกี่ยวกับสัตว์อื่น  

การเกิดและการตายจึงมีความสำคัญอย่างยิ่ง เป็นความสำคัญที่จะชี้ว่ามีสภาพบุคคลหรือไม่

ความผิดในทางอาญาเป็นความผิดต่อบุคคล ความผิดฐานฆ่าคนตาย ผู้ที่ถูกฆ่าจะต้องมีสภาพเป็นบุคคลในขณะนั้น จึงจะเป็นความผิดฐานฆ่าคนตาย ถ้ากระทำต่อสิ่งที่ไม่มีสภาพบุคคล ย่อมไม่เป็นความผิด

เมื่อสภาพบุคคลขึ้นอยู่กับการเกิดการตาย บุคลากรที่จะชี้หรือตัดสินได้ก็คือแพทย์ ซึ่งเป็นผู้ที่เกี่ยวข้องกับชีวิตคน แต่ก็ต้องอยู่ภายใต้กรอบของกฎหมาย

ปัญหาที่เกิดขึ้นในทางการแพทย์มาตลอดคือ การที่ผู้ป่วยนอนใช้เครื่องช่วยหายใจเป็นเจ้าชายนิทราหรือเจ้าหญิงนิทรา ยังจะถือว่ามีสภาพบุคคลอยู่หรือไม่ สรีระร่างกายแม้ยังมีสภาพเหมือนคนทั่วไป แต่ไม่ตอบสนองแล้ว ส่วนเรื่องจิตใจนั้น ไม่มีใครรู้ว่ายังมีความรับรู้อยู่หรือไม่ ในทางการแพทย์เรียกสภาพผู้ป่วยอย่างนี้ว่าเป็นผัก

ปัญหาสภาพบุคคลสำหรับผู้ป่วยที่มีสภาพเป็นผักเช่นนี้ ก่อให้เกิดปัญหาในทางกฎหมายและในทางจิตใจอยู่มาก การหยุดการรักษา ถอดเครื่องช่วยหายใจ จะถือเป็นการฆ่าคนตายหรือไม่ เป็นปัญหาที่ละเอียดอ่อน ยิ่งผู้ป่วยเป็นพ่อเป็นแม่ด้วยแล้ว การตัดสินใจจะทำอะไรยิ่งเป็นเรื่องยากมาก เพราะจะมีเรื่องศีลธรรมเข้ามาเกี่ยวข้องด้วย

มีคำพิพากษาฎีกาที่น่าสนใจวินิจฉัยในเรื่องนี้ไว้ตามคำพิพากษาฎีกาที่ 4200/2559

ข้อเท็จจริงอันเป็นที่มาของคำพิพากษาฎีกาฉบับนี้คือ ผู้ป่วยประสบอุบัติเหตุที่ศีรษะ อยู่ในสภาพไม่รู้ตัว ใช้เครื่องช่วยหายใจ แพทย์วินิจฉัยว่า สมองตาย แพทย์ได้ผ่าตัดเอาไตและตับออกจากผู้ป่วย นำเอาอวัยวะนั้นไปทำการปลูกถ่ายอวัยวะให้แก่บุคคลอื่น มีประเด็นว่า แพทย์ที่ไปผ่าตัดเอาไตและตับของผู้ป่วย กระทำความผิดฐานฆ่าคนตายหรือไม่

คดีนี้ศาลฎีกาเห็นด้วยกับศาลชั้นต้นที่วินิจฉัยว่า ผู้ป่วยประสบอุบัติเหตุได้รับบาดเจ็บที่ศีรษะฐานกะโหลกแตกและสมองถูกกระทบกระเทือนอย่างรุนแรง ทำให้สมองบวมกดแกนสมองเคลื่อนไป แพทย์ตรวจพบว่า ผู้ป่วยไม่รู้สึกตัวและอยู่ในเครื่องช่วยหายใจ เนื่องจากไม่หายใจ เกณฑ์การตรวจและวินิจฉัยสมองตายกระทำโดยการตรวจและทดสอบตามหลักเกณฑ์ที่กำหนดไว้ในประกาศของแพทยสภา เรื่อง เกณฑ์การวินิจฉัยสมองตายและตามหลักวิชาทางการแพทย์ ปรากฏว่า ผู้ป่วยไม่รู้สึกตัว ไม่ตอบสนองต่อความเจ็บปวด และเมื่อถอดเครื่องช่วยหายใจออก ก็ไม่หายใจ แสดงให้เห็นได้ว่าแกนสมองของผู้ป่วยทั้งสองรายนี้ถูกทำลายจนสิ้นสุดการทำงานโดยสิ้นเชิงตลอดไปแล้ว ทำให้ไม่สามารถหายใจได้อย่างแน่นอน ก่อนทำการผ่าตัดวิสัญญีแพทย์ตรวจพบว่า ผู้ป่วยทั้งสองรายไม่ตอบสนองต่อความเจ็บปวด แกนสมองตายแล้วและไม่หายใจเช่นเดียวกัน จึงน่าเชื่อว่าก่อนทำการผ่าตัดนำอวัยวะออกไปนั้น ผู้ป่วยทั้งสองรายแกนสมองตาย มีผลทำให้หัวใจขาดออกซิเจน กล้ามเนื้อหัวใจจะหยุดทำงานและหัวใจจะหยุดเต้นในเวลาต่อมา ผู้ป่วยจึงอยู่ในสภาวะสมองตายก่อนที่จะมีการผ่าตัดเอาอวัยวะออกจากร่างกายไปทำการปลูกถ่ายอวัยวะให้แก่บุคคลอื่น

ศาลฎีกายังวินิจฉัยอีกว่า แกนสมองของผู้ป่วยทั้งสองคนถูกทำลายจนไม่สามารถทำงานต่อไปได้แล้ว ทำให้ไม่สามารถหายใจได้เองโดยปราศจากการใช้เครื่องช่วยหายใจ ซึ่งเข้าหลักเกณฑ์การวินิจฉัยสมองตายตามประกาศแพทยสภา แม้การวินิจฉัยเรื่องแกนสมองตาย จะขาดตกบกพร่องไปบ้าง เช่น ไม่ได้ใช้แบบพิมพ์ของแพทยสภา หรือการวินิจฉัยสมองตายกระทำโดยแพทย์ไม่ครบ 3 คน ก็เป็นความบกพร่องในด้านการปฏิบัติตามหลักเกณฑ์ที่แพทยสภากำหนดไว้ ซึ่งแพทย์ก็ถูกลงโทษโดยแพทยสภาไปแล้ว

ประมวลกฎหมายแพ่งฯ มาตรา 15 บัญญัติหลักเกณฑ์การเริ่มต้นของสภาพบุคคลไว้ คือการคลอดแล้วอยู่รอด แต่ไม่ได้บัญญัติหลักเกณฑ์ของการตาย ศาลฎีกาได้วินิจฉัยประเด็นนี้ไว้ว่า

ตาม พ.ร.บ.การทะเบียนราษฎร พ.ศ. 2534 กำหนดให้แพทย์เป็นผู้ออกหนังสือรับรองการตาย ดังนั้น การวินิจฉัยการตายจึงเป็นปัญหาข้อเท็จจริงที่ต้องให้แพทย์ซึ่งเป็นผู้เชี่ยวชาญเป็นผู้วินิจฉัย โดยที่งานของแพทย์มีลักษณะเป็นวิชาชีพ และเป็นการใช้ความรู้ในวิทยาการเฉพาะด้าน อีกทั้งมีวิวัฒนาการด้านการรักษาและวิทยาการเทคโนโลยีทางด้านการแพทย์ที่เจริญก้าวหน้าอย่างรวดเร็ว ขณะเกิดเหตุ วิทยาศาสตร์การแพทย์ด้านการปลูกถ่ายอวัยวะในผู้ป่วยที่มีปัญหาการสูญเสียหน้าที่การทำงานของอวัยวะหรือมีความล้มเหลวของอวัยวะต่างๆ เช่น หัวใจ ตับ ไต เป็นต้น มีความก้าวหน้าจนสามารถเอาอวัยวะจากผู้ที่ตายแล้วหรือยังมีชีวิตอยู่นำไปปลูกถ่ายอวัยวะให้แก่ผู้ป่วยได้  ในการนี้ได้มีประกาศแพทยสภา เรื่อง เกณฑ์การวินิจฉัยสมองตาย กำหนดหลักเกณฑ์และวิธีการวินิจฉัยสมองตายมีสาระสำคัญว่า บุคคลซึ่งได้รับการวินิจฉัยว่าสมองตาย ถือว่าบุคคลนั้นถึงแก่ความตาย สมองตายหมายถึง การที่แกนสมองถูกทำลายจนสิ้นสุดการทำงานโดยสิ้นเชิงตลอดไป แพทย์เป็นผู้พิจารณาวินิจฉัยและตัดสินการตายของสมองตามเกณฑ์ของวิชาชีพ ดังนั้น เมื่อแพทย์ใช้วิธีการที่ได้รับการยอมรับในการสรุปว่าคนไข้นั้นถึงแก่ความตายแล้ว บุคคลผู้อยู่ในสภาวะสมองตาย แพทย์ที่ผ่าตัดเอาไตและตับของผู้ป่วย จึงเป็นการกระทำต่อบุคคลที่ตายแล้วไม่มีสภาพเป็นบุคคลที่จะถูกฆ่าได้อีก ไม่เป็นความผิดฐานร่วมกันฆ่าผู้อื่น

คำพิพากษาฎีกาฉบับนี้ วางหลักการวินิจฉัยการตายโดยอาศัยหลักเกณฑ์ที่แพทย์กำหนด คือโยนให้แพทย์เป็นผู้วินิจฉัย ซึ่งก็คงต้องเป็นเช่นนั้น เรื่องเป็นเรื่องตายถ้าไม่ใช่แพทย์แล้วจะเป็นใคร

อย่างไรก็ตาม ที่ผ่านมาทางการแพทย์กำหนดหลักเกณฑ์การเกิดโดยถือเอาการหายใจ คือ ถ้าทารกคลอดแล้วมีการหายใจ แม้เสี้ยววินาที ถือว่ามีชีวิต โดยทางการแพทย์ดูว่า มีลมอยู่ในปอดหรือไม่ แต่การตายแพทย์กลับไปให้สมองเป็นตัวชี้ขาด อาจเป็นเพราะความก้าวหน้าทางการแพทย์ สามารถใช้เครื่องช่วยหายใจแทนการหายใจด้วยตนเอง

แต่ในทางศาสนา คงต้องแล้วแต่ความเชื่อความสบายใจของแต่ละคน