เสนาบดีคนแรกของสยามที่รู้ภาษาอังกฤษ

โดย...สมาน สุดโต

ประยุทธ์ สิทธิพันธ์ นักเขียนสารคดี ลือนาม เขียนเรื่อง เสนาบดีคนแรกรู้ภาษาอังกฤษ ในหนังสือเรื่องดวงหน้ารัฐบุรุษ สำนักพิมพ์นครธน พิมพ์ครั้งที่ 2 เม.ย. 2525 เล่าเรื่องพระเกียรติคุณและพระอัจฉริยภาพ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ว่าทรงเป็นนักศึกษาอย่างแท้จริง แม้เมื่อมีตำแหน่งในราชการแล้วก็ยังทรงพยายามเล่าเรียนต่อมาในเวลาว่างราชการ ทั้งวิชาภาษาไทย อังกฤษ คำนวณ วิชาคำนวณหรือเลขนั้น ทรงศึกษาวิชาเลขตามวิธีไทยในสำนักขุนโชติพรหม (เสริม) ในกรมโหร จนทรงทราบวิชาโหราศาสตร์ทำปฏิทินและคำนวณสุริยุปราคาได้ ภายหลังมาจึงได้ทำปฏิทินตามสุริยคติกาลขึ้นทูลเกล้าฯ ถวายและโปรดฯ ให้ใช้เป็นประเพณีของบ้านเมืองตั้งแต่ปี 2432 มาจนบัดนี้

สมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ทรงพระนามเดิมว่าพระองค์เจ้าเทวัญอุทัยวงศ์ ประสูติในพระบรมมหาราชวัง เมื่อวันเสาร์ที่ 27 พ.ย. 2401 เป็นองค์ที่ 2 ในพระเจ้าลูกยาเธอในเจ้าจอมมารดาเปี่ยม (สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา) พระราชบิดา คือ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งเจ้าจอมมารดาเปี่ยมมีพระราชโอรสและพระธิดา 6 พระองค์ ได้แก่ 1.พระองค์เจ้าชายอุณากรรณอนันตนรชัย 2.สมเด็จกรมพระยาเทววงศ์ 3.สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ 4.สมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าบรมมราชเทวี 5.สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ และ 6.กรมพระสวัสดิ์วัตนวิศิษฐ์

พระอัจริยภาพในการใฝ่หาความรู้ฉายแววมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ จนกระทั่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเห็นแววนั้น เมื่อเสด็จประเทศอินเดียในปี 2414 จึง
โปรดฯ ให้โดยเสด็จด้วย จึงเป็นรุ่นเล็ก 2 พระองค์ด้วยกันกับสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอเจ้าฟ้ากรมพระยาภาณุพันธ์วงศ์วรเดช ที่ตามเสด็จครั้งนั้น

ในส่วนความรู้ต่างประเทศนั้น ได้ทรงศึกษาหาความรู้เพิ่มเติมด้วยพระองค์เอง กับที่ปรึกษาเช่น นายเฮนรี่ อาลามาสเตอร์ ที่เข้ามารับราชการมีตำแหน่งอยู่ในกรมทหารมหาดเล็ก เป็นเหตุให้เพิ่มพูนพระปรีชาสามารถรับราชการสนองพระเดชพระคุณพอพระราชหฤทัยยิ่งขึ้น โดยลำดับมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเห็นคุณวุฒิ และทรงพระเมตตาสมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการเพียงใด มีแจ้งอยู่ในประกาศครั้งทรงตั้งกรมหมื่นฯ

ที่ทรงเป็นแบบอย่างของราชการในระยะต่อมาเมื่อทรงเป็นเสนาบดีกระทรวงการต่างประเทศ ขณะที่มีพระชันษาเพียง 27 ปี ในปี 2428 เช่น ขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้มีที่ตั้งสำนักงานกระทรวงการต่างประเทศเหมือนกับประเทศอื่นๆ จึงพระราชทานวังสราญรมย์ให้ยืมใช้เป็นศาลาว่าการกระทรวงการต่างประเทศ นับเป็นครั้งแรกที่มีศาลาว่าการกระทรวง ซึ่งเสนาบดีต้องไปประจำทำการเหมือนกับข้าราชการผู้น้อยเป็นเยี่ยงอย่างขึ้นมาก่อน แล้วกระทรวงอื่นจึงได้จัดตามต่อมา

ไม่แต่ตั้งสำนักงานอย่างเดียว ถึงระเบียบการในสำนักงานกระทรวง เช่น แบ่งหน้าที่ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ผู้น้อย ตลอดจนวิชาร่างเขียนและเก็บจดหมายในราชการ ซึ่งใช้กันเป็น
แบบอยู่ทุกกระทรวงวันนี้ก็เป็นของสมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ทรงพระดำริจัดขึ้นในครั้งนั้นกระทรวงอื่นรับแบบอย่างทำตามต่อมา และประกาศที่สำคัญที่สุดในพงศาวดารก็คือ สมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการเป็นเสนาบดีคนแรกที่เป็นผู้รู้ภาษาต่างประเทศ ซึ่งแต่ก่อนมาหาปรากฏว่าเคยมีไม่

สมเด็จฯ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ ทรงเป็นต้นราชสกุลเทวกุล สิ้นพระชนม์ 28 มิ.ย. 2466 สิริพระชนมายุ 65 ปี