ช่วงเวลาไร้สุริยุปราคา

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

วันที่ 18 ส.ค.ของทุกปี เป็นวันวิทยาศาสตร์แห่งชาติ ซึ่งกำหนดให้ตรงกับวันนี้ เนื่องจากพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ได้ทรงคำนวณและทอดพระเนตรสุริยุปราคาเต็มดวงที่หว้ากอ จ.ประจวบคีรีขันธ์ เมื่อวันที่ 18 ส.ค. 2411 หลายคนอาจสังเกตว่าประเทศไทยไม่ได้เห็นสุริยุปราคามานานหลายปีแล้ว ทั้งที่สุริยุปราคาเกิดขึ้นทุกปี ปีละสองครั้งเป็นอย่างน้อย แต่สุริยุปราคาครั้งล่าสุดที่เห็นได้ในประเทศไทยเกิดขึ้นเมื่อปี 2555 (เห็นได้ไม่ทั่วประเทศ) นับจากนั้นมา เงาของดวงจันทร์ที่เกิดจากแสงอาทิตย์ก็ไม่ผ่านประเทศไทยอีกเลยมาจนถึงขณะนี้

สุริยุปราคาเกิดขึ้นเมื่อโลก ดวงจันทร์ และดวงอาทิตย์ โคจรมาอยู่ในแนวที่เกือบจะเป็นเส้นตรงในอวกาศ สุริยุปราคาไม่เกิดทุกเดือน เนื่องจากระนาบวงโคจรของดวงจันทร์เอียงทำมุมประมาณ 5 องศา กับระนาบวงโคจรของโลกรอบดวงอาทิตย์ สุริยุปราคาและจันทรุปราคาจะมีโอกาสเกิดขึ้นก็ต่อเมื่อช่วงที่จันทร์ดับและจันทร์เพ็ญเกิดขึ้นในห้วงเวลาที่ดวงจันทร์อยู่ใกล้จุดตัดระหว่างระนาบทั้งสอง แต่ละปีจึงมีสองช่วงที่มีโอกาสเกิดสุริยุปราคาและจันทรุปราคา แต่ละช่วงห่างกัน 6 เดือน

สุริยุปราคาเกิดทุกปีก็จริง แต่จะมีพื้นที่เพียงบางส่วนของโลกเท่านั้นที่เห็นได้ สุริยุปราคาครั้งล่าสุดที่เห็นในประเทศไทยเกิดขึ้นเมื่อวันที่ 21 พ.ค. 2555 ครั้งถัดไปจะเกิดในวันที่ 9 มี.ค. 2559 ระยะเวลาเกือบ 4 ปี อาจจะดูนาน ผู้เขียนเกิดความสงสัยว่าประเทศไทยเคยว่างเว้นจากสุริยุปราคาด้วยระยะเวลานานกว่านี้หรือไม่ และเมื่อใด เพื่อให้ง่าย เราจะจำกัดพื้นที่สังเกตการณ์ให้แคบลง โดยค้นหาสุริยุปราคาเฉพาะที่เห็นได้ในกรุงเทพฯ จากข้อมูลย้อนไปในอดีตและอนาคต ผู้เขียนพบว่า กรุงเทพฯ เคยว่างเว้นจากสุริยุปราคานานเกือบ 5 ปี นับจากสุริยุปราคาเมื่อวันที่ 11 มิ.ย. 2545 ถึงสุริยุปราคาเมื่อวันที่ 19 มี.ค. 2550

เมื่อย้อนไปอีกพบว่า กรุงเทพฯ ว่างเว้นจากสุริยุปราคานาน 7 ปีเศษ นับจากสุริยุปราคาเมื่อวันที่ 11 ก.ย. 2531 ถึงวันที่ 24 ต.ค. 2538 ซึ่งครั้งหลังนี้เป็นสุริยุปราคาบางส่วนที่ดวงอาทิตย์แหว่งลึกมากเมื่อสังเกตจากกรุงเทพฯ และเป็นสุริยุปราคาเต็มดวงที่พาดผ่านหลายจังหวัดนับจากภาคเหนือตอนล่างถึงภาคตะวันออกเฉียงเหนือตอนล่าง เมื่อถอยหลังไปอีกก็พบว่า กรุงเทพฯ เคยว่างเว้นจากสุริยุปราคานานถึงเกือบ 11 ปี นับจากสุริยุปราคาเมื่อวันที่ 22 ต.ค. 2454 ถึงสุริยุปราคาเมื่อวันที่ 21 ก.ย. 2465 เมื่อมองไปข้างหน้าในอนาคต ระหว่างปี 2559-2570 นับได้ว่ากรุงเทพฯ มีโอกาสเห็นสุริยุปราคาได้น้อยเพียง 4 ครั้งเท่านั้น คือ 9 มี.ค. 2559, 26 ธ.ค. 2562, 21 มิ.ย. 2563 และ 2 ส.ค. 2570 โดยเฉพาะสองครั้งหลัง มีช่วงไร้สุริยุปราคาในกรุงเทพฯ นานถึง 7 ปี

ในช่วง 12 ปีดังกล่าว มีสุริยุปราคาอีกครั้งที่เห็นได้ในประเทศไทย คือ วันที่ 20 เม.ย. 2566 แต่เห็นได้เฉพาะจังหวัดในภาคใต้ตอนล่าง (ตั้งแต่ทางใต้ของสุราษฎร์ธานีลงไป) บางส่วนของอุบลราชธานีและศรีสะเกษในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ กับบางส่วนของตราดในภาคตะวันออก ส่วนกรุงเทพฯ และภาคอื่นๆ อยู่นอกเขตการมองเห็นสุริยุปราคาในวันนี้จากข้อมูลดังกล่าว เราพบว่าระยะเวลาเกือบ 11 ปี เป็นระยะเวลานานที่กรุงเทพฯ เคยว่างเว้นจากสุริยุปราคา แต่ระยะเวลานี้ก็ไม่ใช่เวลานานที่สุดที่เป็นไปได้ การคำนวณโดย ชอง มีอุส นักดาราศาสตร์ผู้เชี่ยวชาญการคำนวณปรากฏการณ์ท้องฟ้า พบว่าพื้นที่บริเวณทางใต้ของมหาสมุทรอินเดีย ภายในลองจิจูด 61 องศาตะวันออก ละติจูด 50 องศาใต้ ถึงลองจิจูด 72 องศาตะวันออก ละติจูด 56 องศาใต้ โดยประมาณ มีช่วงที่ปราศจากสุริยุปราคานานถึง 22 ปีเศษ นับจากวันที่ 15 ต.ค. 1716-8 ก.พ. 1738

ผู้เขียนสงสัยต่อไปว่า ในอนาคตจะมีสุริยุปราคาที่เกิดตรงกับวันที่ 18 ส.ค. และเห็นได้ในประเทศไทยอีกหรือไม่ จากการค้นหาก็พบว่านับจากสุริยุปราคาหว้ากอในปี ค.ศ. 1868-3000 ไม่มีสุริยุปราคาครั้งใดที่เกิดตรงกับวันนี้พร้อมกับเห็นได้ในประเทศไทย ใกล้เคียงที่สุดคือ สุริยุปราคาในวันที่ 16 ส.ค. 2194 (พ.ศ. 2737) เป็นสุริยุปราคาเต็มดวงที่แนวคราสเต็มดวงพาดผ่านด้านตะวันออกของแอฟริกา มหาสมุทรอินเดีย และด้านตะวันตกเฉียงใต้ของออสเตรเลีย ซึ่งประเทศไทยเห็นเป็นสุริยุปราคาบางส่วนได้ทั่วประเทศ

หากไม่จำกัดว่าต้องเห็นได้ในประเทศไทย สุริยุปราคาในวันที่ 18 ส.ค. ครั้งถัดไปจะเกิดใน ค.ศ. 2221 (พ.ศ. 2764) เป็นสุริยุปราคาบางส่วนเห็นได้ทางตอนใต้ของทวีปอเมริกาใต้ หลังจากนั้นวันที่ 18 ส.ค. 2240 (พ.ศ. 2783) จะมีสุริยุปราคาเต็มดวงที่แนวคราสเต็มดวงพาดผ่านด้านตะวันออกของมหาสมุทรแปซิฟิก อเมริกาใต้ และตอนใต้ของมหาสมุทรแอตแลนติก เกิดสุริยุปราคาเต็มดวงที่กลางคราสนานถึง 6 นาที 40 วินาที