กองทุนซะกาต ระบบสวัสดิการชุมชนในวิถีอิสลาม

โดย...พลเดช ปิ่นประทีป  ประธานมูลนิธิชุมชนท้องถิ่นพัฒนา

ความยากจนและการกระจายรายได้เป็นปัญหาสำคัญของทุกประเทศ ทั้งในแง่ของสังคมและเศรษฐกิจ ในมิติหนึ่ง บอกชนิดและความรุนแรงของปัญหาที่คนบางกลุ่มต้องดำรงชีพอย่างขาดแคลน ไม่สามารถใช้ชีวิตและมีกิจกรรมสังคมได้ตามปกติ เพราะมีรายได้ต่ำจนไม่เพียงพอแก่การยังชีพ

อีกมิติหนึ่ง บอกให้รู้ถึงการมีอยู่และความรุนแรงของปัญหาที่เกิดจากช่องว่างทางรายได้ระหว่างกลุ่มคน ซึ่งแสดงให้เห็นถึงการกระจายการถือครองและใช้ประโยชน์จากสินทรัพย์ ตลอดจนผลได้ที่เกิดจากการพัฒนาประเทศว่าเป็นไปอย่างไม่ทั่วถึง

ระบบสวัสดิการสังคมเป็นเครื่องมือสำคัญอย่างหนึ่งในการดูแลปัญหาช่องว่างนี้ ระบบสวัสดิการสังคมสามารถเกิดขึ้นได้ทั้งจากรัฐเป็นผู้ริเริ่ม ซึ่งได้แก่งานพัฒนา งานบริการสังคมและการช่วยเหลือฉุกเฉินในรูปแบบต่างๆ และส่วนที่ชุมชนหรือสังคมเป็นผู้ริเริ่มอย่างที่เรียกกันว่าระบบสวัสดิการชุมชน ซึ่งกำลังดำเนินการกันอย่างหลากหลายอยู่ในขณะนี้

ประเทศไทยมีประชากรมุสลิมอยู่ประมาณ 4-6 ล้านคน อยู่ในภาคใต้มากที่สุดคือร้อยละ 77.8 กรุงเทพมหานครรองลงมาร้อยละ 11.7 ภาคกลางร้อยละ 8.6 ภาคเหนือร้อยละ 1 และภาคตะวันออกเฉียงเหนือร้อยละ 0.7 ตามลำดับ

ปัญหาความยากจนในกลุ่มประชากรมุสลิมไทยหลายปัญหาอาจมีความรุนแรงมากกว่าคนไทยกลุ่มอื่น โดยเฉพาะในพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ ซึ่งกว่าร้อยละ 40 ของมุสลิมไทยอาศัยอยู่ นอกจากนั้นยังมีบางปัญหาที่ถูกมองข้าม เช่น การศึกษาที่ไม่สอดคล้องกับศาสนาและวัฒนธรรม การสูญเสียสิทธิถือครองที่ดินชายทะเล ซึ่งการดูแลแก้ไขปัญหาเหล่านี้ต้องการแนวทางหรือยุทธศาสตร์ที่แตกต่างไปจากคนไทยโดยทั่วไป

มุสลิมไทยซึ่งเป็นชนกลุ่มน้อยทางศาสนาและวัฒนธรรมที่มีลักษณะเฉพาะหลายประการ มีวิถีชีวิตที่แบ่งออกเป็นสองด้าน คือ ด้านการปฏิบัติศาสนกิจประกอบด้วยหลักศรัทธา 6 ประการ และด้านการปฏิบัติต่อสังคม 5 ประการ โดยการปฏิบัติศาสนกิจต้องอยู่บนพื้นฐานของความมีคุณธรรม

หนึ่งในหลักปฏิบัติศาสนกิจ คือ การจ่ายซะกาตที่เกี่ยวข้องกับการให้และการรับ ซึ่งช่วยยกระดับคุณภาพชีวิตของมุสลิมทุกคน งานพัฒนาคุณภาพชีวิตของมุสลิมไทยจึงต้องเข้าใจและให้ความสำคัญกับลักษณะเฉพาะทางศาสนาและวัฒนธรรมเหล่านี้

Isra Sarntisart (2005) ได้ศึกษาพื้นที่สามจังหวัดชายแดนภาคใต้ ซึ่งกว่าร้อยละ 85 ของประชากรนับถือศาสนาอิสลาม ผลการศึกษาชี้ว่า ในขณะสัดส่วนคนจนในประชากรทั่วไปของประเทศลดลงอย่างต่อเนื่อง จากร้อยละ 35 ในปี 2531 เป็นร้อยละ 8.9 ในปี 2545 หรือกล่าวอีกนัยหนึ่ง เกือบ 3 ใน 4 ของคนจนในประเทศไทยหลุดพ้นจากปัญหาความยากจนในช่วง 14 ปี  แต่คนจนในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ลดจากร้อยละ 44.2 เป็นร้อยละ 25.7 เท่านั้นในช่วงเวลาเดียวกัน

การจ่ายซะกาตเป็นหนึ่งในหลักปฏิบัติ 5 ประการของศาสนาอิสลาม ที่มุสลิมทุกคนต้องถือปฏิบัติ ซะกาตเป็นทรัพย์สินจำนวนหนึ่งที่ศาสนาอิสลามบัญญัติให้เจ้าของทรัพย์สินนั้นต้องจ่ายให้แก่ผู้ที่มีสิทธิได้รับตามหลักเกณฑ์ได้บัญญัติไว้

ซะกาตแบ่งได้เป็นสองประเภท คือซะกาตอาหาร ที่มุสลิมทุกคนต้องจ่ายเป็นอาหารหลักที่ตนบริโภค และซะกาตทรัพย์สินที่ต้องจ่ายจากทรัพย์สิน ประกอบด้วย ทองคำ เงิน ปศุสัตว์ พืชผลเกษตร รายได้จากการค้า และทรัพย์สินที่ขุดและค้นพบ ซึ่งอัตราการจ่ายซะกาตของทรัพย์สินแต่ละประเภทแตกต่างกันไป

ในส่วนของผู้มีสิทธิรับซะกาตตามหลักศาสนาอิสลาม ประกอบด้วยคน 8 ประเภท คือ 1) คนยากจน 2) คนขัดสน 3) ผู้ทำหน้าที่เกี่ยวกับซะกาต 4) ผู้มีจิตใจโน้มเอียงสู่อิสลาม 5) ทาสที่ต้องการไถ่ตนเอง 6) ผู้มีหนี้สิน 7) ผู้ที่ปฏิบัติงานในหนทางของพระเจ้า และ 8) ผู้เดินทาง ซึ่งจะเห็นได้ว่าผู้มีสิทธิรับซะกาตประเภทที่ 1, 2, 5 และ 6 คือกลุ่มที่เรียกได้ว่าเป็นคนจนตามนิยามโดยทั่วไป

ระบบซะกาตเป็นระบบการให้ความช่วยเหลือทางสังคมที่ถูกบัญญัติขึ้นตามหลักศาสนา เพื่อช่วยเหลือผู้ที่ตกอยู่ในความทุกข์ยาก เป็นการจ่ายจากความศรัทธาโดยไม่ต้องมีกฎหมายบังคับ ซะกาตมีความหมาย 2 นัย คือ การจ่ายซะกาตช่วยขัดเกลาทรัพย์สินที่หามาได้ให้บริสุทธิ์ และการจ่ายซะกาตช่วยเพิ่มพูนความดีงามและทรัพย์สินของผู้จ่าย

งานวิจัยชี้ว่า ด้วยเหตุเช่นนี้ซะกาตจึงสามารถเป็นกลไกที่ดีในการแก้ไขปัญหาความยากจนในกลุ่มประชากรที่นับถือศาสนาอิสลาม โดยเพียงประชากรมุสลิมจ่ายซะกาตคนละ 730 บาท/ปี ก็จะสามารถฉุดพี่น้องคนไทยมุสลิมที่ยากจนในพ้นภาวะยากลำบากได้แล้ว แต่ในความเป็นจริงนั้นครัวเรือนมุสลิมมีทรัพย์สินเฉลี่ยประมาณ 7.5 แสนบาท การให้ซะกาตเพียงร้อยละ 2.5 จึงมีศักยภาพในการบริจาคได้มากกว่านั้นมาก ดังนั้น หากมีการส่งเสริมและพัฒนาระบบกองทุนซะกาตอย่างเหมาะสม จะช่วยลดภาระของภาครัฐในการแก้ปัญหาความยากจนและสร้างสวัสดิการชุมชนในกลุ่มประชากรมุสลิมไทยได้เป็นอย่างดี

ในประเทศมุสลิมนั้น รัฐจะเป็นผู้จัดเก็บซะกาตอย่างเป็นระบบ แต่ประเทศที่มุสลิมเป็นคนกลุ่มน้อยแบบเรานั้น การเก็บซะกาตเกิดกันเองในชุมชมตามยถากรรม

ดังนั้น สภาปฏิรูปแห่งชาติจะมีการพิจารณารายงานผลการศึกษาของคณะกรรมการปฏิรูประบบสวัสดิการสังคมในวิถีอิสลาม เรื่อง การปฏิรูปการส่งเสริมกิจการกองทุนซะกาตเพื่อแก้ไขปัญหาความยากจน และให้ความเห็นชอบต่อ ร่างพระราชบัญญัติส่งเสริมกิจการกองทุนซะกาต พ.ศ. ...

ข้อเสนอคือการจัดตั้งองค์กรกลาง เพื่อส่งเสริมและดูแลการบริหารจัดการกองทุนซะกาตในประเทศไทย ให้การดำเนินงานมีประสิทธิภาพและมีความโปร่งใส เกิดความเชื่อมั่นไว้วางใจแก่ผู้ที่จ่ายซะกาตว่าจะถูกกระจายไปยังผู้ที่มีสิทธิได้รับอย่างทั่วถึง

ภารกิจทั้งหมดนี้สามารถมอบหมายให้ศูนย์คุณธรรม (องค์การมหาชน) เป็นผู้ดูแล

โดยไม่ต้องตั้งหน่วยงานใหม่และไม่รบกวนงบประมาณจากรัฐครับ