พันธุ์ไม้ไทย กำลังถูกคุกคาม

โดย...โรเบิร์ต มาเธอร์

วันที่ 22 พ.ค. ประเทศไทยเฉลิมฉลองวันสากลแห่งความหลากหลายทางชีวภาพ โดยประเทศไทยได้ให้สัตยาบันต่ออนุสัญญาว่าด้วยความหลากหลายทางชีวภาพในปี 2547 และได้ให้คำมั่นในแผนการอนุรักษ์ความหลากหลายทางชีวภาพให้เป็นไปตามเป้าหมายไอจิ (Aichi Targets) รวมถึงเป้าหมายที่ 12 ที่ว่า “ภายในปี 2563 จะป้องกันไม่ให้ชนิดพันธุ์ที่ถูกคุกคามซึ่งรู้จักแล้วต้องสูญพันธุ์ และต้องปรับปรุงสถานภาพการอนุรักษ์ชนิดพันธุ์ที่ประชากรลดลงเหลือน้อยที่สุด และผดุงไว้ให้ยั่งยืน”

พืชที่ใกล้สูญพันธุ์มักไม่ได้รับความสนใจ ทั้งๆ ที่ความจริงพันธุ์พืชเหล่านี้มีบทบาทสำคัญในการรักษาสมดุลของระบบนิเวศ ประเทศไทยอาจมีชื่อเสียงอย่างมากเกี่ยวกับกล้วยไม้แต่จริงๆ แล้วเรามีพันธุ์พืชเฉพาะถิ่นและพืชใกล้สูญพันธุ์ที่ยังไม่รู้จักแพร่หลายจำนวนไม่น้อย ซึ่งเป็นมรดกทางธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์ของไทย

ที่ จ.สุราษฎร์ธานี มีต้นหม้อข้าวหม้อแกงลิงสายพันธุ์ Nepenthes suratensis ซึ่งเป็นพันธุ์ไม้ใกล้สูญพันธุ์ของโลก พืชมหัศจรรย์ชนิดนี้อาศัยส่วนของใบที่ปรับเปลี่ยนรูปร่างเป็นหม้อที่มีฝาปิดเป็นตัวล่อให้แมลงเข้ามาติดกับ แล้วอาศัยของเหลวภายในหม้อทำการย่อยแมลงอย่างช้าๆ ปัจจุบันทั่วทั้งโลกเหลือต้นหม้อข้าวหม้อแกงลิงสายพันธุ์นี้กระจายเป็นหย่อมอยู่ในพื้นที่เล็กๆ เพียง 400 ไร่ ของ อ.กาญจนดิษฐ์ ซึ่งเป็นพื้นที่ในความดูแลของกรมราชทัณฑ์เท่านั้น และกำลังลดจำนวนลงเรื่อยๆ เนื่องจากปัจจัยคุกคามต่างๆ

ที่ จ.ระนอง และพังงา ก็เป็นแหล่งธรรมชาติเพียงแห่งเดียวที่สามารถพบพลับพลึงธาร Crinum thaianum พันธุ์ไม้เฉพาะถิ่นที่พบที่เดียวในโลก พันธุ์ไม้น้ำจืดชนิดนี้เป็นแหล่งอาศัยที่สำคัญของปลาน้ำจืดท้องถิ่น เช่น ปลาพลวง ซึ่งใช้เป็นที่วางไข่ ในขณะที่ปลาชนิดอื่นๆ กินใบอ่อนพลับพลึงธารเป็นอาหาร หอยทากและกบปาดหลายชนิดพึ่งพาพลับพลึงธารเป็นแหล่งขยายพันธุ์ ประชากรพลับพลึงธารในธรรมชาติลดจำนวนลงอย่างมาก และถูกคุกคามอย่างหนักจากการขุดลอกคูคลองและการเปลี่ยนแปลงสภาพพื้นที่เพื่อการเกษตร ซึ่งทำให้ลักษณะธรรมชาติดั้งเดิมตามตลิ่งถูกทำลายและถูกแบ่งแยกเป็นหย่อมๆ

ชนิดสุดท้ายคือ พรรณไม้น้ำในสกุล Cryptocoryne (กลุ่มว่านใบพาย) ชนิด Cryptocoryne loeiensis พบเพียงแห่งเดียวในโลกที่ริมแม่น้ำโขง อ.เชียงคาน จ.เลย เมื่อปี 2549 และมีวงจรชีวิตที่ไม่ธรรมดา โดยจมอยู่ใต้น้ำครึ่งปีในฤดูฝน และเติบโตบนตลิ่งในฤดูแล้งที่ระดับน้ำลดต่ำลง ในช่วงฤดูแล้งดอกของพันธุ์ไม้ชนิดนี้ดึงดูดแมลงเข้ามาตอม และจะกักตัวแมลงไว้ราวหนึ่งวันจนกระทั่งแมลงตัวนั้นปกคลุมไปทั่วด้วยเกสร ก่อนจะปล่อยให้แมลงตัวนั้นทำหน้าที่ผสมเกสรกับพืชต้นอื่นต่อไป

น่าเสียดายพื้นที่ธรรมชาติเพียงแห่งเดียวที่พบพืชชนิดนี้ถูกทำลายไปเรียบร้อยแล้วจากโครงการก่อสร้างเขื่อนหินกั้นตลิ่งที่ได้รับการอนุมัติโดยกรมโยธาธิการและผังเมือง แม้จะเป็นไปได้ว่าอาจจะยังมีพรรณไม้ C. loeiensis เหลืออยู่ในพื้นที่ตลิ่งริมน้ำในบริเวณใกล้เคียงของ อ.เชียงคาน แต่ปัจจุบันก็ยังไม่มีแผนการสำรวจหรือมาตรการลดผลกระทบใดๆ ที่จะให้หลักประกันความอยู่รอดในระยะยาวของพันธุ์ไม้เฉพาะถิ่นชนิดนี้

พืชทั้งสามชนิดนี้เป็นพืชเฉพาะถิ่นที่ปรากฏอยู่ในฐานข้อมูลชนิดพืชและสัตว์ที่ถูกคุกคาม (Red List of Threatened species) ขององค์การระหว่างประเทศเพื่อการอนุรักษ์ธรรมชาติ (IUCN) แม้รัฐบาลไทยและหลายประเทศได้ให้สัตยาบันต่ออนุสัญญาความหลากหลายทางชีวภาพ ซึ่งเป็นการประกาศเจตนารมณ์ในระดับสากล แต่การพิสูจน์เจตจำนงที่ได้ให้ไว้ด้วยการปฏิบัติตามเจตนารมณ์ของอนุสัญญาฯ น่าจะเป็นเรื่องที่สำคัญยิ่งกว่า

สิ่งที่ขัดแย้งกันอย่างสิ้นเชิง คือ ในขณะที่รัฐบาลได้ประกาศเจตนารมณ์ต่อการอนุรักษ์ชนิดพันธุ์ให้รอดพ้นจากการสูญพันธุ์ แต่กลับกลายเป็นว่าสิ่งมีชีวิตหลายชนิดพันธุ์กำลังถูกคุกคามจนใกล้สูญพันธุ์จากโครงการก่อสร้างของภาครัฐเอง ความเคลื่อนไหวของภาคประชาสังคมและประชาชนที่ให้ความสนใจจะมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการอนุรักษ์มรดกธรรมชาติที่ล้ำค่าเหล่านี้ให้กับคนรุ่นต่อไป แต่คนส่วนใหญ่จะลุกขึ้นมาพิทักษ์รักษาสิ่งใดก็ต่อเมื่อพวกเขาเห็นคุณค่าของสิ่งนั้น 

สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงเป็นองค์อุปถัมภ์สำคัญในการอนุรักษ์พืชใกล้สูญพันธุ์มาอย่างยาวนาน ผ่านโครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืชอันเนื่องมาจากพระราชดำริ รวมทั้งการให้การศึกษาแก่เยาวชนผ่านโครงการสวนพฤกษศาสตร์โรงเรียน ซึ่งเป็นตัวอย่างที่น่าชื่นชมอย่างยิ่ง การเปิดโอกาสให้ทุกฝ่ายได้มีส่วนร่วมในการแสวงหาทางออกที่ดีที่สุดในแต่ละบริบท โดยอาศัยข้อมูลทางวิทยาศาสตร์ พร้อมกับพิจารณาทางเลือก ความจำเป็นที่แท้จริงของโครงการ และมีการประเมินผลกระทบทางสิ่งแวดล้อมอย่างรอบคอบ เป็นหนทางหนึ่งที่จะช่วยให้ทุกฝ่ายบรรลุซึ่งทางออกได้อย่างเหมาะสม

คงเป็นเรื่องที่น่าเสียดายอย่างมากหากพรรณพืชใกล้สูญพันธุ์ที่พบเฉพาะในประเทศไทยต้องสูญพันธุ์ และน่าเสียใจกว่าหากการสูญพันธุ์นั้นไม่ได้เกิดขึ้นจากการลักลอบของพ่อค้าผิดกฎหมาย หรือการเก็บเกี่ยวที่มากเกินขนาดของชาวบ้าน แต่เกิดจากโครงการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐานอย่างถูกกฎหมายของภาครัฐเสียเอง แสดงให้เห็นว่ารัฐบาลไทยไม่ให้ความสำคัญต่อการอนุรักษ์ชนิดพันธุ์ที่ใกล้สูญพันธุ์ และไม่ปฏิบัติตามเจตจำนงค์ และความรับผิดชอบที่ได้ให้ไว้กับนานาประเทศในการอนุรักษ์มรดกธรรมชาติที่มีความพิเศษสุดของประเทศ