อัลกอล : ดาวปีศาจ

ท้องฟ้าหลังสิ้นแสงสนธยาในช่วงปลายปีนี้ เราจะเห็นกลุ่มดาวแคสซิโอเปียอยู่สูงบนท้องฟ้าทิศเหนือ กลุ่มดาวนี้มีดาวสว่าง 5 ดวง เรียงกันเป็นรูปตัว M ขาถ่าง คนไทยเห็นเป็นค้างคาว ไกลออกไปทางขวามือของกลุ่มดาวนี้ มองเห็นกระจุกดาวลูกไก่อยู่ทางทิศตะวันออก กระจุกดาวลูกไก่เป็นกระจุกดาวที่โดดเด่นที่สุดบนท้องฟ้า อยู่ในพื้นที่ของกลุ่มดาววัว

ระหว่างกลุ่มดาวแคสซิโอเปียกับกระจุกดาวลูกไก่ เป็นตำแหน่งของกลุ่มดาวเพอร์ซิอัส ตั้งชื่อตามวีรบุรุษในเทพนิยายกรีก ผู้ช่วยชีวิตเจ้าหญิงแอนดรอเมดา กลุ่มดาวนี้มีดาวอัลกอล (Algol) อยู่ห่างออกไป 93 ปีแสง เป็นดาวแปรแสงซึ่งนักดาราศาสตร์สมัครเล่นรู้จักกันดีที่สุดดวงหนึ่งในบรรดาดาวแปรแสงที่มีอยู่มากมายบนท้องฟ้า

ดาวแปรแสงคือดาวฤกษ์ที่มีการเปลี่ยนแปลงความสว่างขึ้นลง มีสาเหตุได้หลายประการ เช่น ดาวเกิดการพองตัวและยุบตัวสลับกัน ดาวสองดวงในระบบโคจรรอบกันและบดบังกัน เป็นต้น ดาวอัลกอลเป็นดาวแปรแสงอุปราคา คือมีดาวสองดวงที่ความสว่างไม่เท่ากัน โคจรรอบกันและบดบังกันด้วยคาบ 2.8 วัน แสงของดาวอัลกอลจึงเปลี่ยนแปลงตามคาบดังกล่าว

นักดาราศาสตร์บอกความสว่างของดาวและวัตถุท้องฟ้าอื่นด้วยโชติมาตร ยิ่งมีค่าน้อยยิ่งสว่าง ดาวศุกร์มีโชติมาตรประมาณ 4 ถึง 5 ดาวจางที่สุดที่ตาเปล่าของเราจะมองเห็นได้ภายใต้ท้องฟ้ามืดคือดาวที่มีโชติมาตรประมาณ 6.5 ดาวอัลกอลมีความสว่างเปลี่ยนแปลงระหว่างโชติมาตร 2.1 ถึง 3.4 จึงสามารถสังเกตเห็นการเปลี่ยนแปลงนี้ได้ด้วยตาเปล่า โดยขณะสว่างที่สุดมีความสว่างใกล้เคียงดาวเหนือ

ชื่อของดาวอัลกอลเป็นชื่อที่กร่อนมาจากราส์อัลกูล (Ra’s al Ghul) ภาษาอาหรับที่แปลว่าหัวของปีศาจ (แฟนภาพยนตร์หรือการ์ตูนมนุษย์ค้างคาวอาจคุ้นกับชื่อนี้ เนื่องจากถูกนำมาใช้เป็นชื่อของตัวร้าย) ภาพวาดกลุ่มดาวเพอร์ซิอัสจะเห็นดาวดวงนี้อยู่ตรงตำแหน่งของหัวเมดูซา ซึ่งเป็นกอร์กอน อมนุษย์ที่มีเส้นผมเป็นงูในเทพนิยายกรีก กอร์กอนสามารถทำให้ผู้ที่มองตากลายเป็นหินได้ เทพนิยายเล่าว่าเพอร์ซิอัสสังหารเมดูซาด้วยการตัดศีรษะ และนำศีรษะของนางติดตัวไปด้วย

สาเหตุที่ทำให้ดาวอัลกอลมีการเปลี่ยนแปลงความสว่างเป็นคาบอย่างสม่ำเสมอ คือ ดาวดวงนี้เป็นดาวคู่ มีดาวสองดวง โคจรรอบกันและกัน ระนาบวงโคจรของดาวในระบบเกือบอยู่ในแนวสายตาเมื่อมองจากโลก ทำให้เกิดการบังกัน โดยที่ดาวดวงหนึ่งสว่างกว่าอีกดวงหนึ่งหลายเท่าช่วงที่ดาวอัลกอลจางที่สุด คือช่วงที่ดาวดวงที่สว่างน้อยกว่าเคลื่อนมาบังบางส่วนของดาวดวงที่สว่างกว่า

ขณะสว่างที่สุด ดาวอัลกอลมีความสว่างมากกว่าขณะจางที่สุดราว 3.3 เท่า ด้วยคาบที่สั้นและมีการสังเกตการณ์มานานแล้ว ทำให้สามารถวัดคาบได้อย่างละเอียดว่ามีค่าเท่ากับ 2 วัน 20 ชั่วโมง 48 นาที 56.5 วินาที เมื่อสังเกตจากโลก คาบนี้มีการเปลี่ยนแปลงเล็กน้อยไปตลอดปี เนื่องจากต้องคิดผลจากการที่โลกโคจรรอบดวงอาทิตย์

ความจริงดาวอัลกอลเป็นระบบดาวสามดวง ดาวอีกดวงหนึ่งจางมาก อยู่ไกลจากดาวสองดวงแรก และไม่เกี่ยวข้องกับการแปรแสงของดาว ดาวอัลกอลใช้เวลาประมาณ 5 ชั่วโมง ในการลดความสว่างลงจากจุดที่สว่างที่สุดถึงจุดที่จางที่สุด และคงอยู่ที่จุดนั้นนานประมาณ 20 นาที จากนั้นความสว่างจึงค่อยๆ เพิ่มขึ้น จนกลับมายังจุดที่สว่างที่สุดในอีก 5 ชั่วโมงถัดไป

นักดาราศาสตร์สมัครเล่นสามารถสังเกตดาวแปรแสงอัลกอลได้โดยเปรียบเทียบกับดาวที่อยู่ข้างเคียง หรือถ่ายภาพขณะสว่างที่สุดและจางที่สุด โดยเปิดรูรับแสงเป็นเวลานานเท่ากัน ก็จะเห็นความสว่างที่ต่างกัน

ต่อไปนี้เป็นตัวอย่างของเวลาที่คาดว่าดาวอัลกอลจะจางที่สุดนับจากสัปดาห์นี้ถึงต้นเดือน ธ.ค. 2557 : 26 พ.ย. 07.13 น., 29 พ.ย. 04.02 น., 2 ธ.ค. 00.51 น., 4 ธ.ค. 21.40 น., 7 ธ.ค. 18.29 น.