จันทรุปราคา ในวันสำคัญทางศาสนา

จันทรุปราคาหรือจันทรคราสเกิดขึ้นเมื่อดวงอาทิตย์ โลก และดวงจันทร์ เรียงตัวในแนวเดียวกัน เงาของโลกจึงทอดตัวไปตกที่พื้นผิวดวงจันทร์ จันทรุปราคาเกิดขึ้นในวันที่ดวงจันทร์สว่างเต็มดวง จึงมีโอกาสตรงกับวันสำคัญในศาสนาพุทธที่กำหนดให้ตรงกับขึ้น 15 ค่ำ อย่างจันทรุปราคาเต็มดวงที่จะเกิดในช่วงหัวค่ำของวันพุธที่ 8 ต.ค. 2557 ก็ตรงกับวันออกพรรษา

นอกเหนือจากวันพระแล้ว วันสำคัญทางพุทธศาสนาไม่ได้มีทุกเดือน เมื่อเกิดจันทรุปราคาขึ้นครั้งใดก็ไม่จำเป็นว่าจะเห็นได้จากประเทศไทย และจันทรุปราคาก็ไม่ได้เกิดในวันขึ้น 15 ค่ำ ตามปฏิทินเสมอไป เพราะปฏิทินจันทรคติไทยมีโอกาสคลาดเคลื่อนไปจากดวงจันทร์จริงบนท้องฟ้า เราจึงพบจันทรุปราคาที่ตรงกับวันสำคัญทางศาสนาได้ไม่บ่อยนัก

ในรอบปีมีวันสำคัญทางศาสนาพุทธที่เราคุ้นเคยกันดี ได้แก่ วันมาฆบูชา วันวิสาขบูชา วันอาสาฬหบูชา วันเข้าพรรษา และวันออกพรรษา วันมาฆบูชาตรงกับขึ้น 15 ค่ำ เดือน 3 (ปีอธิกมาสเลื่อนไปเป็นขึ้น 15 ค่ำ เดือน 4) วันวิสาขบูชาตรงกับขึ้น 15 ค่ำ เดือน 6 (ปีอธิกมาสเลื่อนไปเป็นขึ้น 15 ค่ำ เดือน 7) วันอาสาฬหบูชาตรงกับขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 (ปีอธิกมาสเลื่อนไปเป็นขึ้น 15 ค่ำ เดือน 8 หลัง) วันเข้าพรรษาคือวันถัดจากวันอาสาฬหบูชา ส่วนวันออกพรรษาตรงกับขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11

เมื่อเทียบกับปฏิทินสากล วันสำคัญเหล่านี้ไม่ตรงกันทุกปี จากข้อมูลในอดีตพบว่าวันมาฆบูชาอยู่ในช่วงต้นเดือน ก.พ.ถึงต้นเดือน มี.ค. วันวิสาขบูชาอยู่ในช่วงต้นเดือน พ.ค.ถึงต้นเดือน มิ.ย. วันอาสาฬหบูชาอยู่ในช่วงปลายเดือน มิ.ย.ถึงต้นเดือน ส.ค. และวันออกพรรษาอยู่ในช่วงเดือน ต.ค.

ดังนั้น หากเราเทียบข้อมูลนี้กับข้อมูลการเกิดจันทรุปราคาในปีต่างๆ ก็จะสามารถค้นหาได้ว่าวันใดและปีใดมีจันทรุปราคาที่เห็นได้ในประเทศไทยเกิดขึ้นตรงหรือใกล้เคียงกับวันสำคัญทางพุทธศาสนา

จากการค้นหาย้อนหลังไปในอดีต จำกัดเฉพาะจันทรุปราคาบางส่วนและจันทรุปราคาเต็มดวงที่เห็นดวงจันทร์แหว่งได้ในประเทศไทย โดยถือหลักเปลี่ยนวันในเวลาดวงอาทิตย์ขึ้นตามแบบโบราณ ผู้เขียนพบว่าจันทรุปราคาครั้งล่าสุดที่เกิดในวันมาฆบูชาคือจันทรุปราคาเต็มดวงเมื่อคืนวันที่ 3 มี.ค. ถึงเช้ามืดวันที่ 4 มี.ค. 2550 จันทรุปราคาครั้งล่าสุดที่เกิดในวันวิสาขบูชาคือจันทรุปราคาบางส่วนเมื่อคืนวันที่ 4 มิ.ย. 2555

จันทรุปราคาครั้งล่าสุดที่เกิดในวันอาสาฬหบูชาคือจันทรุปราคาบางส่วนเมื่อคืนวันที่ 5 ก.ค. 2544 และจันทรุปราคาครั้งล่าสุดที่เกิดในวันออกพรรษาคือจันทรุปราคาเต็มดวงเมื่อคืนวันที่ 17 ต.ค. 2529

สำหรับการค้นหาจันทรุปราคาในอนาคตที่เกิดขึ้นในวันสำคัญทางศาสนามีข้อที่ต้องคำนึงถึงคือกฎเกณฑ์การกำหนดปีอธิกมาส อธิกวาร ที่อาจมีการเปลี่ยนแปลงไปจากปฏิทินที่ได้มีการคำนวณและตีพิมพ์ไว้ล่วงหน้า เราจึงไม่แน่ใจว่าจะตรงกับวันสำคัญจริงหรือไม่ แต่ก็พอจะคาดหมายได้ว่าจันทรุปราคาที่ตรงหรือใกล้เคียงกับวันมาฆบูชาอาจเกิดขึ้นอีกครั้งในวันที่ 3 มี.ค. 2569 จันทรุปราคาที่ตรงกับวันวิสาขบูชาอาจเกิดขึ้นอีกครั้งในวันที่ 26 พ.ค. 2564

จันทรุปราคาที่ตรงกับวันอาสาฬหบูชาอาจเกิดขึ้นอีกครั้งในคืนวันที่ 27 ก.ค. 2561 และจันทรุปราคาที่ตรงกับวันออกพรรรษาหลังจากปีนี้แล้ว อาจเกิดขึ้นอีกครั้งในคืนวันที่ 28 ต.ค. 2566

นอกเหนือจากวันสำคัญทางศาสนา เทศกาลวันลอยกระทงที่ตรงกับขึ้น 15 ค่ำ เดือน 12 ก็เคยเกิดจันทรุปราคาเต็มดวงครั้งล่าสุดเมื่อคืนวันที่ 18 พ.ย. ถึงเช้ามืดวันที่ 19 พ.ย. 2518 และคาดหมายว่าครั้งถัดไปจะเกิดจันทรุปราคาเต็มดวงในคืนวันลอยกระทงอีกครั้งในวันที่ 8 พ.ย. 2565 ซึ่งบังเอิญว่าวันนั้นดวงจันทร์จะบังดาวยูเรนัสให้เห็นได้ในประเทศไทยด้วย

ในอดีตการสังเกตจันทรุปราคามีความสำคัญมาก ผู้สังเกตที่อยู่ด้านกลางคืนของโลกเห็นจันทรุปราคาพร้อมกันหมด จึงสามารถใช้หาลองจิจูดของผู้สังเกตเมื่อเทียบกับเมริเดียนหลัก โดยการวัดเวลาที่เงามืดของโลกสัมผัสกับหลุมต่างๆ บนดวงจันทร์ แล้วเทียบกับเวลาที่คำนวณหรือวัดที่เมริเดียนหลัก

ปัจจุบันมีดาวเทียมที่สามารถใช้หาพิกัดของเราบนพื้นโลกได้อย่างง่ายดาย ทำให้ประโยชน์ทางดาราศาสตร์ของจันทรุปราคาลดน้อยลงมาก สิ่งที่ยังคงอยู่คือความสวยงามของปรากฏการณ์ธรรมชาติที่แสดงอยู่บนท้องฟ้า รอให้ทุกคนได้สัมผัส