ดาวเนปจูน

ดาวเนปจูนเป็นดาวเคราะห์ดวงที่ 8 ของระบบสุริยะ ปลายสัปดาห์นี้ดาวเนปจูนจะมีตำแหน่งอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์เมื่อมองจากโลก เป็นช่วงที่ดาวเนปจูนใกล้โลกที่สุดในรอบปี และตรงกับโอกาสครบรอบ 25 ปี ที่ยานวอยเอเจอร์ 2 ผ่านใกล้ดาวเนปจูนเมื่อเดือน ส.ค. 2532 ซึ่งเป็นยานอวกาศลำแรกและลำเดียวที่ผ่านใกล้ดาวเคราะห์ที่อยู่ไกลดวงอาทิตย์ที่สุดดวงนี้

ดาวเนปจูนเป็นดาวเคราะห์ขนาดใหญ่ดวงหนึ่ง มีเส้นผ่านศูนย์กลางใหญ่กว่าโลกเกือบ 4 เท่า แต่ด้วยระยะห่างที่ไกลจากโลกและดวงอาทิตย์มาก ทำให้สว่างน้อยจนไม่สามารถเห็นได้ด้วยตาเปล่า ต้องสังเกตด้วยกล้องโทรทรรศน์ บันทึกของกาลิเลโอแสดงว่าเขาเห็นดาวเนปจูนผ่านกล้องโทรทรรศน์ขณะดาวเนปจูนปรากฏอยู่ใกล้ดาวพฤหัสบดีเมื่อเดือน ธ.ค. ค.ศ. 1612 และเดือน ม.ค. ค.ศ. 1613 แต่เข้าใจว่าสิ่งที่เห็นนั้นเป็นดาวฤกษ์

การค้นพบดาวเนปจูนอย่างเป็นทางการมีขึ้นเมื่อวันที่ 23 ก.ย. ค.ศ. 1846 (พ.ศ. 2389) โดยเริ่มมาก่อนหน้านั้นจากการคำนวณหาวัตถุลึกลับที่รบกวนการโคจรของดาวยูเรนัส นักดาราศาสตร์ที่พยากรณ์ตำแหน่งของดาวเนปจูนได้ใกล้เคียง คือ อูร์แบง เลอเวรีเย ชาวฝรั่งเศส และ จอห์น เคาช์ แอดัมส์ ชาวอังกฤษ ซึ่งนำไปสู่การค้นพบด้วยกล้องโทรทรรศน์โดยโยฮันน์ กัลเลอ ที่หอดูดาวเบอร์ลิน ดาวเนปจูนมีคาบยาวนานเกือบ 165 ปี นับตั้งแต่ค้นพบเป็นต้นมา ดาวเนปจูนเพิ่งจะโคจรรอบดวงอาทิตย์ครบรอบไปเมื่อเดือน ก.ค. พ.ศ. 2554

ดาวเนปจูนมีดวงจันทร์บริวารที่ค้นพบแล้ว 14 ดวง ไทรทัน (Triton) เป็นดาวบริวารขนาดใหญ่ที่สุด มีขนาดประมาณ 2,707 กิโลเมตร (เล็กกว่าดวงจันทร์ของโลกที่มีขนาด 3,476 กิโลเมตร) วิลเลียม ลาสเซลล์ ชาวอังกฤษ ค้นพบไทรทันเมื่อวันที่ 10 ต.ค. ค.ศ. 1846 หลังการค้นพบดาวเนปจูนเพียง 17 วัน ตั้งชื่อตามบุตรของเทพเจ้าโพไซดอนตามเทพนิยายกรีก (โพไซดอนเทียบเท่ากับเนปจูนของโรมัน)

ไทรทันโคจรรอบดาวเนปจูนด้วยคาบ 5.9 วัน โดยมีวงโคจรเอียงทำมุมกับระนาบศูนย์สูตรของเนปจูนมากถึง 157 องศา จึงคาดว่าไม่ได้กำเนิดมาพร้อมกับเนปจูน แต่น่าจะเป็นวัตถุที่ถูกแรงโน้มถ่วงของดาวเนปจูนจับไว้เป็นดาวบริวารในภายหลัง

 

หลังการค้นพบนานเกือบศตวรรษครึ่ง เราจึงได้เห็นพื้นผิวของดาวเนปจูน และดาวบริวารในระยะใกล้เป็นครั้งแรกผ่านภาพถ่ายจากยานวอยเอเจอร์ 2 ซึ่งออกจากโลกเมื่อวันที่ 20 ส.ค. พ.ศ. 2520 ผ่านใกล้ดาวพฤหัสบดี ดาวเสาร์ และดาวยูเรนัส ใน พ.ศ. 2522, 2524 และ 2528 ตามลำดับ ก่อนจะเฉียดใกล้ดาวเนปจูนที่ระยะใกล้ที่สุดเมื่อวันที่ 25 ส.ค. พ.ศ. 2532 มองเห็นพายุขนาดใกล้เคียงโลกอยู่บริเวณซีกใต้ของดาว มีลักษณะคล้ายจุดแดงใหญ่ของดาวพฤหัสบดี แต่มีสีมืดคล้ำตัดกับบรรยากาศสีน้ำเงิน ภาพจากกล้องโทรทรรศน์อวกาศฮับเบิลเมื่อปี 2537 แสดงว่าพายุดังกล่าวได้จางหายไปแล้ว

จากนั้นยานวอยเอเจอร์ 2 ได้ผ่านใกล้ไทรทันในวันเดียวกัน พบบรรยากาศบางๆ ที่มีองค์ประกอบส่วนใหญ่เป็นไนโตรเจน วัดอุณหภูมิพื้นผิวได้ 235 องศาเซลเซียส ค้นพบว่าบนพื้นผิวของไทรทันมีกีย์เซอร์พ่นไนโตรเจนและน้ำแข็ง คาดว่าใต้พื้นดินอาจมีน้ำในสถานะของเหลว ไทรทันจึงเป็นดาวบริวารที่น่าสนใจมากที่สุดดวงหนึ่งในระบบสุริยะ พอๆ กับดาวบริวารขนาดใหญ่ 4 ดวงของดาวพฤหัสบดี และดาวบริวารไททันของดาวเสาร์ นอกจากนี้ยานวอยเอเจอร์ 2 ยังพบดาวบริวารขนาดเล็กและวงแหวนรอบดาวเนปจูน

ในอดีตเราแบ่งดาวเคราะห์ตามลักษณะทางกายภาพออกเป็น 2 กลุ่ม คือ ดาวเคราะห์หินกับดาวเคราะห์แก๊ส ดาวเคราะห์หิน ได้แก่ ดาวพุธ ดาวศุกร์ โลก และดาวอังคาร ซึ่งมีองค์ประกอบส่วนใหญ่เป็นหิน ส่วนดาวเคราะห์แก๊สได้แก่ ดาวพฤหัสบดี ดาวเสาร์ ดาวยูเรนัส และดาวเนปจูน ซึ่งมีองค์ประกอบส่วนใหญ่เป็นไฮโดรเจนและฮีเลียม

ระยะหลังมานี้ นักดาราศาสตร์เริ่มจำแนกดาวยูเรนัสและดาวเนปจูนออกไปเป็นกลุ่มของดาวเคราะห์น้ำแข็งยักษ์ (Ice Giant) และจำแนกดาวพฤหัสบดีกับดาวเสาร์เป็นดาวเคราะห์แก๊สยักษ์ (Gas Giant) เนื่องจากองค์ประกอบภายในที่ต่างกัน โดยภายในของดาวเคราะห์แก๊สยักษ์มีไฮโดรเจนเป็นส่วนใหญ่ ส่วนดาวเคราะห์น้ำแข็งยักษ์มีไฮโดรเจนและฮีเลียมอยู่ที่เปลือก แต่ภายในคาดว่าประกอบด้วยน้ำ แอมโมเนีย และมีเทนเป็นส่วนใหญ่

นอกจากสัปดาห์นี้จะเป็นช่วงที่ดาวเนปจูนอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ ใกล้โลกที่สุดในรอบปี และครบรอบ 25 ปี การเยือนของยานวอยเอเจอร์ 2 สัปดาห์นี้ยังเป็นช่วงเวลาซึ่งยานอวกาศอีกลำหนึ่งจะเคลื่อนผ่านวงโคจรของดาวเนปจูน ยานนิวเฮอไรซอนส์ (New Horizons) เป็นยานอวกาศลำแรกที่มุ่งหน้าไปดาวพลูโต ยานจะผ่านวงโคจรของดาวเนปจูนในวันที่ 25 ส.ค. 2557 และมีกำหนดถึงดาวพลูโตในกลางเดือน ก.ค. 2558

ปัจจุบันอยู่ในช่วงที่ดาวพฤหัสบดี ดาวเสาร์ และดาวเนปจูน วางตัวในตำแหน่งที่เหมาะสมกับการส่งยานอวกาศออกไปสำรวจเนปจูน โดยอาศัยแรงโน้มถ่วงของดาวพฤหัสบดีและดาวเสาร์ช่วยเหวี่ยงยาน ทั้งนี้เพื่อประหยัดพลังงานและย่นระยะเวลาการเดินทาง แต่รายงานเมื่อไม่นานมานี้ดูเหมือนว่านาซาอาจไม่เหลือพลูโทเนียมเพียงพอสำหรับใช้เป็นแหล่งพลังงานในภารกิจระยะยาวและห่างไกลจากดวงอาทิตย์เช่นนี้ ซึ่งโอกาสที่จะส่งยานไปตามเส้นทางดังกล่าวจะปิดลงในราว พ.ศ. 2563 เราจึงอาจไม่มีโอกาสได้เห็นดาวเนปจูนและดาวบริวารในระยะใกล้ไปอีกนานหลายสิบปี

ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (24–31 ส.ค.)

หลังจากที่เราเห็นดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดีเข้าใกล้กันในเวลาเช้ามืดเมื่อกลางเดือน ส.ค.ที่ผ่านมา สัปดาห์นี้ดาวอังคารและดาวเสาร์จะอยู่ใกล้กันบนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ โดยทั้งคู่อยู่ในกลุ่มดาวคันชั่ง ใกล้กันที่สุดในวันที่ 25 ส.ค. ห่างกันที่ระยะ 3.4 องศา (ราว 7 เท่าของขนาดดวงจันทร์ที่เห็นบนท้องฟ้า) แม้ดาวเคราะห์ทั้งสองจะไม่สว่างเท่าดาวศุกร์และดาวพฤหัสบดี และอยู่ไกลกันมากกว่า แต่ก็สามารถเห็นเป็นดาวเด่นอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ ตกลับขอบฟ้าราว 4 ทุ่มครึ่ง

ดาวพุธเคลื่อนห่างจากดวงอาทิตย์จนเริ่มสังเกตได้ในเวลาหัวค่ำ โดยอยู่ต่ำใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันตก ทำมุมห่างจากดวงอาทิตย์มากที่สุดในปลายเดือน ก.ย. หากฟ้าเปิดจึงมีเวลาสังเกตดาวพุธในเวลาหัวค่ำได้อีกหลายสัปดาห์

ดาวพฤหัสบดีอยู่ในกลุ่มดาวปู ขึ้นเหนือขอบฟ้าทิศตะวันออกในเวลาประมาณตี 4 ครึ่ง แต่เริ่มเห็นได้หลังจากนั้น เนื่องจากต้องรอให้ดาวพฤหัสบดีเคลื่อนสูงห่างจากขอบฟ้ามากขึ้น ดาวศุกร์ขึ้นช้ากว่าและอยู่ต่ำใกล้ขอบฟ้ามากกว่าดาวพฤหัสบดี ช่วงนี้ดาวศุกร์เคลื่อนเข้าใกล้ดวงอาทิตย์มากขึ้น แต่ยังพอจะสังเกตได้ท่ามกลางแสงรุ่งอรุณ

จันทร์ดับในวันที่ 25 ส.ค. จากนั้นเข้าสู่ข้างขึ้น ดวงจันทร์อยู่บนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำของทุกวัน วันที่ 27 ส.ค. จันทร์เสี้ยวอยู่ทางซ้ายมือของดาวพุธที่ระยะ 5 องศา พื้นที่ด้านสว่างของดวงจันทร์เพิ่มขึ้นพร้อมกับมีมุมเงยสูงเหนือขอบฟ้ามากขึ้น เมื่อเทียบตำแหน่งในเวลาเดียวกันของทุกวัน

ค่ำวันพุธที่ 27 ส.ค. สถานีอวกาศนานาชาติจะผ่านเหนือประเทศไทย กรุงเทพฯ และบริเวณใกล้เคียง เริ่มเห็นสถานีอวกาศขึ้นจากขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงเหนือในเวลา 19.49 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางขวา เข้าสู่เงามืดของโลกที่มุมเงย 35 องศา ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือในเวลา 19.51 น.

ค่ำวันเสาร์ที่ 30 ส.ค. สถานีอวกาศนานาชาติเริ่มปรากฏเหนือขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงเหนือในเวลา 18.59 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นจนผ่านเหนือศีรษะในเวลา 19.03 น. แล้วเคลื่อนต่ำลง เข้าสู่เงามืดของโลกบริเวณใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงใต้ในเวลา 19.06 น. (เวลาอาจคลาดเคลื่อนได้เล็กน้อย)