เจ้าจอมห้องทอง ในรัชกาลที่ 5

ท้าววรคณานันท์ เจ้าจอม ม.ร.ว.แป้ม มาลากุล เป็นธิดาในวรวงศ์เธอ กรมหมื่นปราบปรปักษ์ เกิดเมื่อวันที่ 17 พ.ค. 2419 มีพี่น้องร่วมบิดาเดียวกันที่ได้เข้ารับราชการสนองพระเดชพระคุณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สืบต่อมาอีกหลายรัชกาล คือ ม.ร.ว.เปีย มาลากุล ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นเจ้าพระยาพระเสด็จสุเรนทราธิบดี เสนาบดีกระทรวงธรรมการ ม.ร.ว.ปุ้ม มาลากุล ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นมหาเสวกเอก เจ้าพระยาธรรมาธิกรณาธิบดี เสนาบดีกระทรวงวัง ม.ร.ว.โป๊ะ มาลากุล ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระยาชาติเดชยุคม และ ม.ร.ว.โป้ย มาลากุล ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระเทวาธิราช เจ้ากรมพระราชพิธี สำนักพระราชวัง

เจ้าจอม ม.ร.ว.แป้ม มาลากุล ได้เข้ารับราชการเป็นข้าราชสำนักฝ่ายใน ฉลองพระเดชพระคุณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในสำนักสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ตั้งแต่อายุได้ 17 ปี พร้อมกับพี่น้องที่ได้เป็นเจ้าจอม คือ ม.ร.ว.ปั้ม มาลากุล ม.ร.ว.แป้ว มาลากุล และ ม.ร.ว.ปุย มาลากุล ซึ่ง สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ทรงอุปการะเลี้ยงดูและให้ความไว้วางพระราชหฤทัยเป็นอย่างยิ่ง ด้วยเจ้าจอมแห่งราชสกุลมาลากุล 4 พี่น้องนี้ล้วนแต่สืบเชื้อสายมาแต่ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ พระบรมวงศานุวงศ์ชั้นผู้ใหญ่ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากุลฑลทิพยวดี ซึ่งรับราชการสนองพระเดชพระคุณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ด้วยความซื่อสัตย์จงรักภักดีในตำแหน่งกรมวังที่เป็นหลักของแผ่นดินทางด้านขนบธรรมเนียมประเพณีในพระราชสำนักที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ไว้วางพระราชหฤทัยและถวายความเคารพยำเกรงมาโดยตลอด

เจ้าจอม ม.ร.ว.แป้ม มาลากุล ได้รับการฝึกหัดราชการในแผนกรักษาพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ ของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ จนได้เป็นผู้บัญชาการแผนกรักษาพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ โดยมีหน้าที่ความรับผิดชอบรักษากุญแจห้องเก็บพระราชทรัพย์ อันประกอบด้วยเครื่องเพชรทอง เครื่องประดับอันล้ำค่าต่างๆ จนคนทั้งหลายเรียกขานนามว่า “คุณห้องทอง”

 

เป็นที่กล่าวกันว่า สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ หรือที่รู้จักกันดีในที่สมเด็จพระพันปีหลวงด้วยทรงเป็นพระราชมารดา ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชโอรสและพระราชธิดาเป็นสมเด็จเจ้าฟ้าชั้นเอกหลายพระองค์ นอกจากเครื่องประดับอันมีค่าแบบโบราณที่พระองค์เคยทรงมา นับตั้งแต่ทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นพระเจ้าลูกเธอ ในสมัยรัชกาลที่ 4 แล้วยังมีบรรดาเครื่องทรงและเครื่องประดับต่างๆ ในพระราชพิธีโสกันต์ ซึ่งเป็นของพระราชโอรสและพระราชธิดาของพระองค์ อันประกอบด้วยพระเกี้ยว เมาฬี ปิ่น พาหุรัด ทองพระกร ข้อพระหัตถ์และพระบาท ปะวะหล่ำ กำไล แหวนรอบ จี้ สร้อย สังวาล สะอิ้ง ปั้นเหน่ง สายรัดพระองค์ พระธำมรงค์สายทองฝังเพชรลูก เพชรซีก ทับทิม มรกต และนพเก้า อันเป็นเครื่องทรงที่สามารถแต่งเครื่องทรงพระราชกุมารพระราชกุมารี ได้พร้อมๆ กัน นับจำนวนได้เท่ากับพระราชโอรสพระราชธิดาของพระองค์หมดทุกพระองค์เลยทีเดียว

ความมั่งคั่งของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถนั้น นายแพทย์ประจำพระองค์ซึ่งเป็นแพทย์ชาวอังกฤษ ชื่อ นพ.มัลคาล์ม สมิธ ได้บันทึกถึงรายได้ของพระองค์ไว้ว่า

“...พระราชทรัพย์ที่มีอยู่อย่างมากมายของพระองค์ นอกเหนือจากเบี้ยหวัดเงินปีที่ทรงได้รับพระราชทานอยู่เป็นประจำแล้ว สมเด็จพระพันปีหลวงทรงมีรายได้ของพระองค์เองอีกส่วนหนึ่ง เป็นรายได้ที่เกิดจากพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ ซึ่งข้าพระเจ้าประมาณการจากที่พระองค์เคยตรัสไว้ให้ข้าพเจ้าฟังว่า รายได้ทั้งหมดเมื่อรวมกันแล้วน่าจะตกประมาณ 80,00090,000 ปอนด์ต่อปี...”

ด้วยเหตุที่พระองค์ทรงเป็นอัครมเหสีที่ดำรงพระอิสริยยศเป็น “สมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินีนาถ” เคยทรงว่าราชการในตำแหน่งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบรมราชสวามีถึงสองครั้งสองครา สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ จึงทรงมีเครื่องประดับอันงดงามและมีค่าสูงยิ่ง สำหรับทรงในโอกาสและวาระต่างๆ เป็นจำนวนมาก เช่น ชุดเพชรลูกกลม เป็นลูกน้ำขาวแท้เม็ดใหญ่ เรียงรอบพระศอเหมือนเฟื่องระย้าซ้อนสองชั้น มีรัดเกล้ารูปดอกเบญจมาศเพชรสำหรับคาดรอบพระเศียร เข้าชุดกับเข็มกลัดดอกเบญจมาศระย้า เพชรใหญ่เป็นช่อมีสามดอกพระวลัยกรเพชรลายละเอียดโปร่งทั้งสองข้าง และพระธำมรงค์เพชรเข้าชุดกัน นอกจากนี้ยังทรงมีเครื่องประดับชุดใหญ่ๆ อีกจำนวนหนึ่ง คือ

ชุดเพชรรูปกลมขนาดใหญ่ เป็นสร้อยสังวาลเครื่องเพชรสามชั้น รอบพระศอเรียงกันตามลำดับเล็กใหญ่เป็นแถว สำหรับประดับเมื่อทรงเครื่องเต็มยศอย่างขัตติยนารี

ชุดเพชรรูปหยดน้ำ เป็นสร้อยพระศอระย้าเพชรสลับกับไข่มุกเม็ดใหญ่น้ำงาม โดยเม็ดเพชรน้ำหยดนั้นมีขนาดใหญ่เป็นพิเศษน้ำงามบริสุทธิ์มีกระบังเพชรรูปเพชรน้ำหยดกับไข่มุกเข้าชุดกัน ประกอบกับสร้อยสังวาลระย้าเพชรสลับไข่มุก มีรัศมีกว้างกระจายเต็มพระอุระ

ชุดทับทิมเป็นทับทิมเนื้อพิเศษสุดสีแดงสด เจียระไนเป็นรูปหัวใจรูปเหลี่ยมรูปไข่ ประกอบลวดลายมงคลเพชรมีทั้งสร้อยพระศอสังวาลระย้าลายนกเพชรประกอบทับทิม กำไลต้นพระพาหา พระกุณฑล พระวลัยกร พระธำมรงค์ทับทิมมงคลเพชร เข็มรูปตัวแมลงหัวเข็มขัดประกอบทับทิมชั้นยอด

ชุดมรกต ประกอบด้วยมรกตสี่เหลี่ยมขนาดใหญ่ คุณภาพเยี่ยมน้ำเขียวขจีสดใส ทั้งสร้อยพระศอ พาหุรัดสวมต้นพระพาหา วลัยกรและพระธำมรงค์ เข้าชุดกับเข็มกลัดรูปต่างๆ อันเป็นมรกตประดับเพชรเป็นที่กล่าวกันว่ามรกตชุดนี้ เป็นอัญมณีมีค่ามีราคาสูงสุดในภูมิภาคตะวันออกเลยทีเดียว

เครื่องประดับชุดนิลอันมีค่า เป็นชุดนิลสีน้ำเงินเข้ม มงคลเพชร ประกอบด้วยก้านและลวดลายกนกเพชร มีนิลไพลินสีผักตบเป็นเครื่องประดับชุดไพลิน เป็นสร้อยสังวาลครบชุดวิจิตรตระการตามาก

นอกจากนี้ สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ทรงรวบรวมไข่มุกไว้เป็นจำนวนมากหลายสีหลายขนาด ตั้งแต่ใหญ่ไปหาเล็ก เป็นสร้อยพระสังวาลเฟื่องไข่มุกเม็ดขนาดใหญ่สามชิ้น มีตุ้มเพชรห้อยเป็นระยะๆ จะทรงประกอบกับไข่มุกอื่นๆ ซึ่งมีทั้งไข่มุกสีกุหลาบอ่อน ไข่มุกสีเหลืองน้ำผึ้ง และไข่มุกคุณภาพเยี่ยมอีกจำนวนหนึ่ง

สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ทรงโปรดปรานในเครื่องประดับอัญมณีเป็นอย่างยิ่ง นอกจากจะทรงได้รับพระราชทานเป็นของขวัญของฝากจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบรมราชสวามี ซึ่งจะเห็นได้ว่าทุกครั้งที่เสด็จประพาสต่างประเทศจะทรงเอาพระทัยใส่ หาอัญมณีมีค่าสุดกลับมาฝากและพระราชทานพระอัครมเหสีอยู่เสมอมิได้ขาด ไม่นับรวมกับที่สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ทรงสะสมซื้อหามาด้วยพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ และมีผู้สรรมาทูลเกล้าฯ ถวาย และยังทรงได้รับเป็นของขวัญจากประมุขประเทศต่างๆ เช่น มงกุฎหรือรัดเกล้าเพชรจากเอมเปรสแห่งรัสเซีย หรือวลัยกรนิลน้ำงามมงคลเพชรจากเอ็มเปรสแห่งอิตาลี

เครื่องประดับอัญมณีอันมีค่ามากมายมหาศาลของสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ที่อยู่ในความรับผิดชอบดูแลรักษาของ เจ้าจอม ม.ร.ว.แป้ม มาลากุล นั้น พระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ ทรงเล่าไว้ในพระนิพนธ์เรื่องเกิดวังปารุสก์ว่า

“...ถ้าจะเสด็จไปงานใด ข้าหลวงจะต้องเอาเครื่องเพชรของท่านมาถวายทั้งหมดให้ทรงเลือก นอกจากเครื่องใหญ่จริงๆ ซึ่งไม่มีเก็บไว้ที่วังพญาไท เพราะเครื่องชุดใหญ่ๆ นั้น เก็บรักษาไว้ที่ในพระบรมมหาราชวัง ถึงกระนั้นเครื่องย่อยๆ ของท่านก็ดูคล้ายๆ กับร้านขายเครื่องเพชรร้านใหญ่ๆ ในมหานครหลวงในยุโรป ข้าหลวงต้องขนมาเป็นถาดๆ หลายๆ ถาด บางทีถาดเดียวจะมีแต่ธำมรงค์เพชรพลอยต่างๆ ตั้ง 60 วง

เจ้าจอม ม.ร.ว.แป้ม มาลากุล ได้ถวายตัวทำงานรับใช้ใกล้ชิดเบื้องพระยุคลบาท พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ด้วยความซื่อสัตย์จงรักภักดี เป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยเป็นอย่างยิ่ง ด้วยหน้าที่ดูแลรักษาพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์อย่างไม่ขาดตกบกพร่อง ไม่มีความด่างพร้อยหรือข้อครหาใดๆ จนตลอดชีวิต

นอกจากนี้ เจ้าจอม ม.ร.ว.แป้ม มาลากุล ยังมีหน้าที่สอนและควบคุมการทำดอกไม้สดในงานพระราชพิธีต่างๆ คอยดูแลบรรดาเจ้านาย หรือลูกหลานขุนนางข้าราชการที่เข้ามาถวายตัวในราชสำนักสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ดูแลและฝึกสอนงานเย็บปักถักร้อยต่างๆ จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ พระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น ท้าวทรงกันดาล ว่าการพระคลังใน

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลปัจจุบัน ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น ท้าววรคณานันท์ และในพระราชพิธีเฉลิมพระราชมณเฑียร ในวันที่ 6 พ.ค. 2493 ท้าววรคณานันท์ (ม.ร.ว.แป้ม มาลากุล) ได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ ให้ร่วมในพระราชพิธีเชิญเครื่องเฉลิมพระราชมณเฑียรร่วมกับพระบรมวงศานุวงศ์ เช่น พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านภาพรประภา กรมหลวงทิพยรัตนกิริฎกุลินี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐาสารี ซึ่งทรงลาดพระแท่นราชบรรจถรณ์ ถวายพระแส้ ถวายจั่นหมาก ถวายพระพระชัยมงคล โดยท้าววรคณานันท์ถวายกุญแจทองข้างพระที่

ท้าววรคณานันท์ มีอายุยืนยาวมาจนอายุได้83 ปี ก็ถึงแก่อนิจกรรม เมื่อวันที่ 17 พ.ค. 2502