สมเด็จพระสังฆราช พระองค์ที่ 5 สมเด็จพระอริยวงษญาณ สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์ ราชวรมหาวิหาร

โดย...สมาน สุดโต

พระประวัติเบื้องต้น

สมเด็จพระอริยวงษญาณ สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) ประสูติเมื่อวันศุกร์ ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 4 ปีมะเส็งตรีศก จ.ศ.1123 ตรงกับ พ.ศ.2304 ในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าเอกทัศ แห่งกรุงศรีอยุธยา ต่อมาในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้เป็นที่ พระเทพโมลี อยู่วัดหงส์รัตนาราม และในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้รับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เป็นที่ พระพรหมมุนี ต่อมาได้เลื่อนเป็นที่ พระพิมลธรรม เมื่อปี พ.ศ.2359 ในคราวเดียวกับที่ทรงสถาปนาสมเด็จพระสังฆราช (มี)

พ.ศ.2362 สมเด็จพระสังฆราช (มี) สิ้นพระชนม์ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระราชดำริจะทรงสถาปนาสมเด็จพระพนรัตน (อาจ) วัดสระเกศ เป็นสมเด็จพระสังฆราช จึงโปรดให้แห่ไปอยู่วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์ และโปรดให้พระพิมลธรรม (ด่อน) ย้ายจากวัดหงส์รัตนารามมาครองวัดสระเกศสืบต่อจากสมเด็จพระพนรัตน (อาจ) แต่สมเด็จพนรัตน (อาจ) นั้น เมื่อแห่ไปอยู่วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏ์ได้ 8 เดือน ยังมิทันได้ทรงตั้งเป็นสมเด็จพระสังฆราช ก็เกิดอธิกรณ์ขึ้นเสียก่อน จึงโปรดให้ถอดเสียจากสมณฐานันดร แล้วโปรดให้สถาปนาสมเด็จพระญาณสังวร (สุก) เป็นสมเด็จพระสังฆราช และพระพิมลธรรม (ด่อน) เป็น สมเด็จพระพนรัตน ในปี พ.ศ.2363

สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์

หลังจากสมเด็จพระอริยวงษญาณ สมเด็จพภระสังฆราช (สุก ญาณสังวร) สิ้นพระชนม์ ในปี พ.ศ.2365 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระกรุณาโปรดสถาปนาสมเด็จพระพนรัตน (ด่อน) เป็นเด็จพระอริยวงษญาณ สมเด็จพระสังฆราช เมื่อเดือน 4 ปีมะเมียจัตวาศก จ.ศ.1184 ตรงกับ พ.ศ.2365 แล้วโปรดเกล้าฯ ให้แห่มาสถิต ณ วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์ นับเป็นสมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ และเป็นสมเด็จพระสังฆราชพระองค์สุดท้ายที่มาสถิต ณ วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฏิ์

พระเกียรติคุณ

พระกรณียะพิเศษ

สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) เป็นพระราชอุปัธยาจาย์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ขณะทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามงกุฎสมมุติเทวาวงศ์ เมื่อครั้งทรงพระผนวชเป็นพระภิกษุ ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อวังอังคาร ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 8 ตรงกับวันที่ 6 กรกฎาคม พ.ศ.2367

การฟื้นฟูพระพุทธศาสนา

ในสมัยสมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) ได้มีการฟื้นฟูพระพุทธศาสนาและคณะสงฆ์ที่สำคัญครั้งหนึ่งในประวัติศาสตร์พระพุทธศาสนา คือ หลังจากที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระผนวช และได้เสด็จกลับมาประทับทรงศึกษาพระปริยัติธรรม ณ วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์นั้น ทรงพิจารณาเห็นความบกพร่องในวัตรปฏิบัติของพระสงฆ์ในยุคนั้น ด้วยเหตุนี้ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงพระราชดำริปรับปรุงแก้ไขวัตรปฏิบัติของพระสงฆ์ให้ถูกต้องตามพระธรรมวินัย โดยพระองค์ทรงประพฤติปฏิบัติเป็นแบบอย่างขึ้นก่อนแล้วพระภิกษุสามเณรอื่นๆ ที่เลื่อมใสจึงได้ปฏิบัติตาม จนกระทั่งมีจำนวนเพิ่มขึ้น กลายเป็นพระสงฆ์หมู่ใหญ่ซึ่งได้รับการขนานนามต่อมาในภายหลังว่า คณะธรรมยุติกนิกาย หรือที่เรียกว่า พระสงฆ์ธรรมยุต

การจัดสมณทูตไทยไปลังกา

พ.ศ.2385 ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีการส่งสมณทูตไทยไปยังลังกาเพื่อสืบข่าวพระศาสนา และอีกประการหนึ่งคือ พระไตรปิฎกฉบับของไทยยังมีความบกพร่อง ควรจะได้สอบสวนกับฉบับของลังกาพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงพระผนวชอยู่ในขณะนั้น เป็นผู้คัดเลือกพระภิกษุเพื่อเป็นสมณทูตไปลังกา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเลือกพระภิกษุสงฆ์ธรรมยุติกาได้ 5 รูป เป็นสมณทูตออกเดินทางไปลังกา นับเป็นครั้งที่ 2 ในยุคกรุงรัตนโกสินทร์ โดยออกเดินทางเมื่อวันอาทิตย์ ขึ้น 1 ค่ำ เดือน 2 ปีขาลจัตวาศก จ.ศ.1204 ตรงกับวันที่ 1 มกราคม พ.ศ.2385 และกลับถึงกรุงเทพฯ ในเดืนอ 6 ปีเถาะ พ.ศ.2386

การส่งสมณทูตไทยไปลังกาครั้งนี้ ยังประโยชน์ให้แก่พระพุทธศาสนาในประเทศไทยเป็นอย่างมากทำให้คณะสงฆ์ไทยได้คัมภีร์พระไตรปิฎกจากลังกามาสอบสวนกับพระไตรปิฎกฉบับของไทยในส่วนที่บกพร่องเป็นเหตุให้พุทธศาสนิกชนชาวไทยได้มีคัมภีร์พระไตรปิฎกที่เป็นหลักฐานสำคัญทางพระพุทธศาสนาครบถ้วนสมบูรณ์สืบมาจนถึงปัจจุบัน

ชำระความพระสงฆ์ครั้งใหญ่

ในตอนปลายสมัยของสมเด็จพระสังฆราช (ด่อน)ฆ ได้มีการชำระความพระสงฆ์ที่ประพฤติอนาจารมิควรนับเป็นการชำระสะสางอลัชชีในคณสงฆ์ครั้งใหญ่ที่สุดเท่าที่ปรากฎในประวัติการณ์ของคณะสงฆ์ ที่ได้ชำระสึกก็มาก และที่หนีไปก็มาก ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความเสื่อมโทรมของคณะสงฆ์ในยุคนั้น และในขณะเดียวกันจก็เป็นสิ่งแสดงให้เห็นถึงความใส่พระทัยในการคณะสงฆ์ของสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินอย่างจริงจัง ทรงพยายามชำระสะสางการพระศาสนาและการคณะสงฆ์ให้บริสุทธิ์บริบูรณ์อย่างเต็มพระสติปัญญาอยู่เสมอ

พระอวสานกาล

สมเด็จพระอริยวงษญาณ สมเด็จพระสังฆราช (ด่อน) สิ้นพระชนม์เมื่อวันศุกร์ แรม 4 ค่ำ เดือน 10 ปีขาลจัตวาศก จ.ศ.1204 ตรงกับวันที่ 23 กันยายน พ.ศ.2385 สิริพระชันษาได้ 81 ปี ทรงดำรงตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราชเป็นเวลา 20 ปี พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ทำพระเมรุผ้าขาวแล้วพระราชทานเพลิงพระศพ เมื่อวันเสาร์ ขึ้น 13 ค่ำ เดือน 4 ตรงกับวันที่ 11 มีนาคม พ.ศ.2385