พระเจ้าบรมวงศ์เธอฯ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์

โดย...วิมลพรรณ ปีตธวัชชัย

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ พระนามเดิม พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ หรือที่ชาวบ้านรู้จักกันดีและมักจะเรียกขานกันว่า กรมภูธเรศ หรือ กรมภู ทรงเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาตลับ ทรงเป็นพระเชษฐาร่วมพระบรมราชชนกและพระชนนีกับพระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์ พระอนุชาพระองค์หนึ่งที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสนิทสเน่หาและไว้วางพระราชหฤทัย แต่เป็นที่น่าเสียดายว่า พระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์ได้สิ้นพระชนม์ไปเสียก่อนที่จะมีโอกาสได้รับราชการสนองพระเดชพระคุณ อันนำความโศกเศร้าอาลัยอาวรณ์มาสู่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นยิ่งนัก

พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ ประสูติในพระบรมมหาราชวัง เมื่อวันเสาร์ เดือน 4 ขึ้น 10 ค่ำ ปีเถาะ สัปตศก จ.ศ. 1217 ตรงกับวันที่ 15 มี.ค. 2398 ทรงได้รับการศึกษาขั้นต้นในพระบรมมหาราชวัง และโรงเรียนมหาดเล็กหลวง หลังจากทรงผนวชแล้ว ก็เข้ารับราชการสนองพระเดชพระคุณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในปี 2419 จนได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงพระอิสริยยศเป็น กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณด้วยความซื่อสัตย์สุจริตและจงรักภักดี จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเสนาบดีกรมนครบาลหรือกระทรวงนครบาลในเวลาต่อมา

พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ทรงมีวังที่ประทับเรียกว่า วังสะพานข้างโรงสี ซึ่งแต่เดิมพื้นที่ของวังแห่งนี้เป็นวังของกรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชา พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 คือ วังริมสะพานข้างโรงสีวังเหนือ สมัยก่อนเรียกกันว่า วังเหนือ ครั้นกรมหลวงสรรพศิลป์ปรีชาสิ้นพระชนม์พื้นที่ว่างอยู่ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงพระราชทานให้เป็นวังของพระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ และโปรดเกล้าฯ ให้รื้อตำหนักข้างในพระราชวังนันทอุทยานมาหมู่หนึ่ง และใช้ตำหนักเก่านั้นสร้างเป็นตำหนักให้พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ

พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ มีเหตุจะต้องลาออกจากราชการในตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงนครบาล หากแต่ยังทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณในกิจการด้านอื่นๆ อยู่จนสิ้นพระชนม์ในปี 2440 พระชันษา 42 ปี หลังจากพระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ สิ้นพระชนม์แล้ว บรรดาหม่อมเจ้าพระโอรสและพระธิดาก็ยังทรงพำนักอยู่ในวังแห่งนี้ ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงซื้อที่ดินและวังเอาไว้แล้ว ทรงสร้างสถานีอนามัยขึ้นในบริเวณที่ตั้งของวังและตำหนักของกรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ เรียกสถานีอนามัยแห่งนี้ว่า สุขุมาลอนามัย ได้ทรงแบ่งพื้นที่ทำตึกแถวให้เป็นอาคารร้านค้าที่ทันสมัย ทรงตัดถนนและพระราชทานชื่อถนนย่านนั้นว่าแพร่งภูธร ตามพระนามของกรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ซึ่งสอดคล้องกันกับบริเวณวังอันเคยเป็นที่ประทับของพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวอีก 2 พระองค์คือ ถนนแพร่งนรา วังที่ประทับของกรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ถนนแพ่งสรรพศาสตร์ วังที่ประทับของกรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ

ในส่วนของตัวอาคารซึ่งเป็นตึกแถวบริเวณถนนแพร่งภูธรนั้น ตัวอาคารเป็นตึกสองชั้น มีหน้าต่างประดับด้วยไม้ฉลุลาย มีซุ้มประตูรูปโค้งเหนือช่องลม ในปัจจุบันได้มีการปรับปรุงทัศนียภาพและภูมิทัศน์ด้วยความร่วมมือร่วมใจของภาคเอกชนหน่วยงานต่างๆ ตลอดจนชุมชนในแพร่งภูธร ทำให้สถานที่แห่งนั้นมีความสวยงาม และคงความเป็นสถานที่อันมีเรื่องราวที่น่าสนใจน่าศึกษาจากอดีตสู่ปัจจุบัน ในขณะที่บริเวณซึ่งใกล้เคียงกันนั้นก็ยังมีถนนแพร่งนรา ถนนแพร่งสรรพศาสตร์ หากแต่แพร่งสรรพศาสตร์ในปัจจุบันยังเหลือเพียงซุ้มประตูวังไว้เพียงเท่านั้น ส่วนแพร่งนรานั้นยังคงเหลือร่องรอยของวังเก่า ซึ่งต่อมาได้กลายเป็นโรงเรียนตะละภัฎศึกษาที่ได้ปิดกิจการไปเสียแล้ว

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทวีถวัลยลาภ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ ทรงเป็นต้นราชสกุล “ทวีวงศ์” ทรงมีพระโอรสธิดา รวมทั้งสิ้น 10 องค์ ทรงมีหลานปู่ที่เป็นที่รู้จักของสังคมไทยคือ หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์ อดีตผู้อำนวยการสำนักงานทรัพย์สินส่วนพระมหากษัตริย์ ผู้เป็นบิดาของ ท่านผู้หญิงนราวดี ชัยเฉนียน นางสนองพระโอษฐ์ใน สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ในปัจจุบัน