หวิวเสียงไผ่

ก็เพราะไปซื้อข้าวหลามที่เพชรบุรีกิน ความคิดเลยเตลิดนึกไปถึงต้นไผ่ ที่มาของกระบอกข้าวหลาม

เรื่อง / ภาพ สุธน สุขพิศิษฐ์

ก็เพราะไปซื้อข้าวหลามที่เพชรบุรีกิน ความคิดเลยเตลิดนึกไปถึงต้นไผ่ ที่มาของกระบอกข้าวหลาม ซึ่งต้นไผ่นี่ไม่น่าเชื่อว่า แค่กอไผ่กอเดียว เกือบทุกประเทศในเอเชียเอาเรื่องไม้ไผ่มาเป็นวัฒนธรรมไม้ไผ่ของตัวเอง

สำหรับจีนไม่ต้องพูดถึง คำว่าม่านไม้ไผ่น่ะชัดอยู่แล้ว และในเชิงสัญลักษณ์ถ้าเห็นเก๋งจีนขาดต้นไผ่กับต้นหลิวจะดูขาดความเป็นจีนไป ญี่ปุ่นนั้นใช้ไม้ไผ่อย่างลึกซึ้ง ผมเคยไปวัดญี่ปุ่นทางเหนือของญี่ปุ่น เขาวางแนวต้นไผ่สอดคล้องกับความเป็นวัด จะให้อารมณ์นิ่งๆ คงทน และเยือกเย็น และยังเคยเห็นเขาปลูกต้นไผ่แค่สามต้นสูงๆ ในล็อบบี้ของโรงแรม เขาจัดวางตำแหน่งของต้นเป็นสื่อแสดงถึงความเป็นเซน ทุกเช้าต้องมีพนักงานมาดูแลต้นไผ่นี้โดยเฉพาะ ดูท่าการดูแลของเขาแล้วเขาเฝ้าทะนุถนอมเหมือนเป็นส่วนหนึ่งในชีวิตของเขา

ที่บาหลีก็เหมือนกัน ถึงเขาจะใช้มะพร้าวมากทั้งทางพิธีกรรม ความเชื่อ และของใช้ในชีวิตประจำวัน แต่เขาก็ใช้ไม้ไผ่ควบคู่ไปด้วย เคยแหงนดูโครงสร้างหลังคา เขาใช้ลำต้นไผ่ทำเป็นระแนงหลังคา เขาให้ความสำคัญมากว่าที่คุ้มตัวคุ้มหัวก็คือไม้ไผ่ อีกที่หนึ่งเป็นอาคารประกอบในมหาวิหารเบซากิห์ หลังคาอาคารนั้นใช้กระบอกไม้ไผ่ตัดผ่าเป็นท่อนๆ แล้วเสี้ยมตรงปลายเป็นสามเหลี่ยมแล้วซ้อนเรียงเป็นตับๆ หลายชั้น เขาหงายกระบอกครับ น้ำฝนจะไหลลงไปหมด ลงตรงที่เป็นปลายแหลมนั่นเอง อีกอย่างหนึ่งเมื่อก่อนใครไปบาหลีต้องซื้อโมบายกระบอกไม้ไผ่มา โดนลมแล้วเสียงมันกังวานดี ไม่เพียงแค่นั้นระนาดเครื่องดนตรีประจำชาติเป็นไม้ไผ่ลำเขื่องๆ เวลาเขาบรรเลงเสียงมันนุ่มลึกดีจริงๆ เฟอร์นิเจอร์ที่ทำด้วยกระบอกไม้ไผ่ลำโตๆ ให้ความเป็นธรรมชาติดิบๆ ได้ดีเหมือนกัน นั่นเป็นเพียงเล็กๆ น้อยๆ ที่บาหลีเท่านั้น
มาถึงการใช้ไม้ไผ่ในเมืองไทยบ้าง เป็นเรื่องที่เหลือเชื่อว่าไทยนั้นใช้ไม้ไผ่อย่างคุ้มค่าที่สุด แล้วใช้มาตั้งแต่โบร่ำโบราณ แต่ก็คงต้องแยกเป็นเรื่องๆ ว่าคนไทยใช้ไม้ไผ่ทำอะไรบ้าง

เอาเรื่องที่อยู่อาศัยก่อนครับ บ้านเรือนสมัยก่อนก็เหมือนสมัยนี้ที่มีบ้านฐานะดีกับบ้านของชาวบ้านทั่วไป เรือนไทยที่เป็นไม้สักทั้งหลังนั้นต้องเป็นเรือนของเจ้านาย คหบดี ส่วนชาวบ้านชาวช่องทั่วไปเป็นเรือนเครื่องผูก คือใช้ไม้ไผ่เกือบทั้งหมด ยกเว้นเสา คาน ตง

ที่เป็นไม้พวกแป ขื่อ ดั้ง เป็นกระบอกไม้ไผ่ ระแนงหลังคาก็เป็นซีกไม้ไผ่ ส่วนฝาเรือนจะเป็นฝาตับจากรวมทั้งหลังคาด้วย แต่พื้นเรือนแน่นอนว่าเป็นฟาก คือไม้ไผ่เอามาผ่าแบะแล้วตีเป็นแผ่น ที่เรียกว่าเรือนเครื่องผูก เพราะใช้ตอกมัดทั้งนั้น งานตรงไหนใหญ่ก็ใช้ตอกเส้นใหญ่ งานเล็กอย่างงานระแนงหลังคาก็ใช้ตอกเล็ก พออยู่ๆ ไปฐานะดีขึ้นอาจจะเป็นเรือนฝาไม้สัก พื้นเรือนเป็นไม้ก็ว่ากันไปอีกที

เรือนแพก็เหมือนกันครับ โครงสร้างหลังคาเรือนต้องใช้ไม้ไผ่ เพราะน้ำหนักเบา ที่สำคัญคือลำไม้ไผ่ที่รับน้ำหนักตัวเรือนที่แช่อยู่ในน้ำ ที่เรียกว่าแพลูกบวบจะใช้ลำไม้ไผ่อย่างเดียว ไม่มีใครอุตริใช้ท่อนไม้หรือท่อนซุง แพลูกบวบนี่มันประคองเรือนได้นิ่มนวลที่สุด เวลามีลมมีคลื่นมันแค่เนิบนาบไม่โคลงเคลง ถึงอายุต้องเปลี่ยนใหม่ก็ง่ายชักออกทีละลำแล้วสอดลำใหม่เข้าไปแทนเท่านั้นเอง

อีกอย่างคือท่าน้ำที่คนทางแถบพระนครศรีอยุธยา อ่างทอง จะเรียกว่าทินท่า ท่าน้ำจะเป็นกระบอกไม้ไผ่ตอกเป็นเสา มีคานไม้ไผ่เจาะรับกับเสาหรือบางที่ก็ใช้ตรงง่ามกิ่งรับแทน แล้วพาดตัวพื้นท่าด้วยกระบอกไม้ไผ่เรียง 45 กระบอก ท่าน้ำนี่ใช้อาบน้ำ ซักล้างเสื้อผ้า ผักหญ้า คนไทยเก่งครับทำท่าน้ำแบบนี้เวลาน้ำลงหน้าแล้ง หรือน้ำขึ้นหน้าน้ำ ก็ย้ายท่าน้ำขึ้นลงตามแนวระดับน้ำง่ายๆ

แล้วสมัยก่อนอีกเช่นกันที่ทำคอกวัวควายไว้ใต้ถุนเรือน ใช้กระบอกไม้ไผ่อย่างเดียว ประตูคอกก็เป็นลำกระบอกไม้ไผ่ ปิดเปิดก็ใช้ดึงเอา มีประโยชน์มาก เพราะเวลาดึงกระบอกจะมีเสียงดัง เป็นทั้งการป้องกันและการเตือนตอนขโมยมาขโมยวัวควายได้ด้วย

นั่นเป็นเรื่องของที่อยู่อาศัย ส่วนเรื่องที่เอามาเป็นของใช้นั้นมีมากมายเกินคาด สมัยก่อนที่อุตรดิตถ์เป็นเมืองผลิตเหล็กที่ขึ้นชื่อว่าเหล็กน้ำพี้นั้น แต่ไม่ใช่แค่ผลิตเหล็กน้ำพี้อย่างเดียว ยังเป็นเมืองอุตสาหกรรมหลอมเหล็กเป็นท่อนๆ แล้วส่งมาที่พระนครศรีอยุธยาเอามาตีเป็นดาบมีดพร้าต่างๆ ชนิด การหลอมเหล็กนั้นใช้ฟืนที่เป็นต้นไม้ไผ่ครับ ที่ใช้ต้นไม้ไผ่เพราะให้ความร้อนที่แรงที่สุด อาจจะใช้มากหน่อย แต่สมัยก่อนมีเยอะเกินที่จะใช้อยู่แล้ว มาเลิกเป็นเมืองอุตสาหกรรมผลิตเหล็กเอาก็ตอนที่เลิกทำศึกสงครามกันนั่นแหละ

เรื่องไม้ไผ่ให้ความร้อนในการเผานั้น มีแม้กระทั่งในปัจจุบัน กะเหรี่ยงบนดอยที่ปลูกกาแฟ เวลาจะคั่วเม็ดกาแฟยังไปเอารั้วไม้ไผ่เก่าๆ มาเป็นเชื้อเพลิง หาง่ายแล้วให้ไฟแรง

คุณสมบัติไม้ไผ่อีกอย่างคือพวกทำนาเกลือ ที่เอาไม้ไผ่มาทำเป็นฟากแล้วใช้เป็นผนังโกดังเก็บเกลือ ที่จะเห็นเยอะแถบบ้านแหลม เพชรบุรี ฟากไม้ไผ่ยิ่งโดนเกลือยิ่งแข็งแรงไม่ผุง่าย แถมถูกกว่าใช้ไม้อีกด้วย
ของใช้ที่จำเป็นที่สุดไม่มีอะไรเทียบคือบันไดไม้ไผ่ สูง แข็งแรง และน้ำหนักเบา ไปเอาบันไดเหล็กหรืออะลูมิเนียมไปให้พนักงานไฟฟ้าเขาใช้เขาไม่เอาครับ

เรื่องจักสานนั่นก็เหมือนกันที่ใช้ไม้ไผ่เยอะแยะนับไม่ถ้วน มีสองอย่างที่หันเหไปใช้อย่างอื่นไม่ได้คือเข่งปลาทูกับหวดนึ่งข้าวเหนียว เข่งปลาทูนั้นยิ่งใช้ยิ่งทน เพราะต้องโดนน้ำเกลือตอนต้มปลาทูอยู่ตลอดเวลา ขนาดเอากลับไปโรงงานปลาทูนึ่งโยนโครมๆ ยังไม่เป็นไร เอากลับมาวางปลาทูขายก็ยังคงสภาพดี

สำหรับของใช้เป็นเครื่องดนตรีประจำชาติ เช่นระนาด ทั้งระนาดเอกและระนาดทุ้มก็ใช้ไม้ไผ่ ขลุ่ยก็ใช่

ที่จะเว้นไม่ได้คือเรื่องอาหารการกิน หน่อไม้น่ะเป็นของที่จำเป็นสำหรับอาหารไทย แกงเผ็ดหรือแกงแดงนั้นใช้หน่อไม้เหมาะกันดี หน่อไม้ดองเอาไปแกงคั่วกับปลาสวาย หน่อไม้ต้มจืดกับกระดูกหมู แม้กระทั่งหน่อไม้ผัดไข่

ฉะนั้น ไม้ไผ่นี่ ไทยเองก็เอามาเป็นวัฒนธรรมไม้ไผ่เหมือนชาติอื่นเหมือนกัน ปลูกกันเยอะๆ กันดีกว่าครับ ให้ร่มแล้วยังหวิวๆ เสียงไผ่ สบายตา สบายหู แล้วยังเอามาใช้ได้ด้วยครับ