มงคลจากความประพฤติถ่อมตน

ความประพฤติถ่อมตน เป็นสิ่งที่ดีหรือไม่ดี อาจเป็นที่ถกเถียงกันในปัจจุบัน เพราะหากมองไม่ลึกซึ้งแล้ว อาจคิดว่าคนเราต้องแสดงว่าเราดีเราเก่งไว้ก่อน ถ้าไม่บอกใครจะมารู้มาสนใจ ดังนั้น สมัยนี้คุณธรรมที่เรียกว่า “นิวาตะ” หรือ “ความประพฤติถ่อมตน” จึงไม่ค่อยเป็นที่ใส่ใจนัก

หากเราเชื่อตามพระพุทธเจ้าก็ต้องมั่นใจว่า ความประพฤติถ่อมตนเป็นความดีแน่นอน เพราะทรงแสดงไว้เป็นมงคลอันยิ่งใหญ่และสูงสุด 1 ใน 38 ประการ

แล้วอย่างไรจึงเรียกว่า ประพฤติถ่อมตน? อรรถกถาท่านอธิบายว่า “ความเป็นผู้มีใจอ่อนน้อม คือ ความเป็นผู้ประพฤติถ่อมตน”

การประพฤติถ่อมตนนั้นทำให้ ขจัดมานะเสียได้ ขจัดความกระด้างเสียได้ ขจัดความถือตัวจัด เป็นผู้เช่นกับด้วยท่อนผ้าสำหรับเช็ดเท้า เสมอด้วยโคตัวผู้เขาหัก และเป็นผู้เสมอด้วยงูพิษที่ถูกถอนเขี้ยวแล้ว มีวาจาอ่อนหวาน มีวาจานิ่มนวล มีวาจาน่าปลื้มใจ เป็นผู้มีความนอบน้อมเป็นปกติ มีถ้อยคำนำมาซึ่งความบันเทิง ไม่มีโทษ ไพเราะโสต วาจาไม่แข็งกระด้าง

พระผู้มีพระภาค ตรัสว่า

“นระใด กระด้างโดยชาติ กระด้างโดยทรัพย์ และกระด้างโดยโคตร ย่อมดูหมิ่นญาติของตน กรรม 4 อย่างของนระนั้น เป็นทางแห่งความเสื่อม”

อรรถกถาท่านยกตัวอย่างของเจ้าศากยะ ซึ่งดูถูกพระราชกุมารพระนามว่า วิฑูฑภะ เพราะท่านมีแม่เป็นนางทาสีแต่ตัววิฑูฑภะเองไม่รู้มาก่อน

ผู้ที่มีมานะจัดว่าเราสมบูรณ์ด้วยชาติตระกูล เป็นต้น ไม่อ่อนน้อมใคร ใครดูถูกแม้ญาติของตน ญาติเหล่านั้นย่อมปรารถนาความเสื่อมแก่เขาถ่ายเดียว

เมื่อราชกุมารวิฑูฑภะไปยังกรุงกบิลพัสดุ์ เพื่อประสงค์จะเฝ้าพระญาติของตน ประทับอยู่ 2-3 วันแล้วเสด็จกลับ พวกเจ้าศากยะให้ล้างแผ่นกระดานที่วิฑูฑภะนั่งด้วยน้ำนมสด ทาสีก็พร่ำด่าว่า “นี้แผ่นกระดานที่ลูกทาสีนั่ง” ราชกุมารวิฑูฑภะลืมอาวุธกลับไปเอาได้ยินเข้าพอดี จึงผูกเวรเข้าศากยะทั้งหลายว่า “จงล้างแผ่นกระดานที่เรานั่งด้วยน้ำเจือด้วยนมสดก่อน เราได้ดำรงอยู่ในราชสมบัติแล้ว จักให้ล้างกระดานแผ่นนั้นด้วยโลหิตในลำคอของเจ้าศากยะเหล่านั้น” ต่อมาเจ้าศากยะก็ถูกวิฑูฑภะฆ่า เจ้าศากยะเหล่านั้นถึงความพินาศก็ด้วยสามารถแห่งความเป็นผู้มีมานะกระด้างโดยชาตินั่นเอง

โทษของความมีมานะ คือ ความถือตัว ว่าเราดีกว่าเขา เก่งกว่าเขา เป็นต้น มีโทษ เป็นอวมงคล เพราะย่อมยังยศที่เกิดขึ้นแล้วให้เสื่อมไปโดยถ่ายเดียว

ตรงข้ามกับผู้ที่ถ่อมตน มีจิตใจอ่อนน้อม ไม่กระด้าง ชื่อว่าเป็นมงคล เพราะเป็นเหตุให้ได้คุณมียศ เป็นต้น พระผู้มีพระภาค ตรัสไว้ว่า

“บุคคลผู้เป็นบัณฑิตถึงพร้อมด้วยศีล ละเอียด มีปฏิภาณ (ไหวพริบ) ประพฤติถ่อมตน และไม่กระด้างเช่นนั้น ย่อมได้ยศ”

ความเจริญในยศนั้นเป็นที่ปรารถนาของคนทั้งหลาย ผู้ที่ปรารถนายศ ย่อมต้องใช้ปัญญา นอบน้อมทิศทั้งหลาย ดังใน สิงคาลกสูตร เรื่องทิศ 6 คือ รู้จักปฏิบัติถูกต้องต่อมารดาบิดา ครูอาจารย์ เจ้านาย มิตร ลูกน้อง บุตรภรรยา และสมณะ เป็นต้น ทั้งต้องเป็นผู้มีจิตนอบน้อม คือ เว้นจากความเป็นคนหัวดื้อ กระด้างถือตัว ประกอบความประพฤติถ่อมตน มีจิต และวาจาอ่อนโยน ย่อมได้ยศ

ความประพฤติถ่อมตนนั้นเริ่มต้นที่ใจ การวางใจไว้ด้วยดี ลดละทิฏฐิมานะ กล่าววาจาที่ดี กระทำดี ย่อมเป็นมงคลยิ่ง ใครๆ ก็รัก ก็ชอบคนเช่นนี้ เกียรติยศและชื่อเสียงอันงามย่อมมีแก่ผู้ประพฤติถ่อมตน