ดวงจันทร์ครึ่งดวงข้างขึ้น

โดย วรเชษฐ์ บุญปลอด 

ดวงจันทร์เป็นวัตถุท้องฟ้าตามธรรมชาติในอวกาศที่อยู่ใกล้โลกที่สุด ดวงจันทร์ไม่มีแสงสว่างในตัวเอง แสงบนดวงจันทร์ที่เราเห็นเป็นแสงอาทิตย์ที่ตกกระทบบนพื้นผิว ดวงจันทร์จึงมีรูปร่างของด้านสว่างเปลี่ยนไปทุกวันตามมุมมองจากโลก ซึ่งสัมพันธ์กับระยะห่างเชิงมุมจากดวงอาทิตย์

ระนาบวงโคจรของดวงจันทร์เอียงทำมุมราว 5 องศา กับระนาบวงโคจรของโลกรอบดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์จึงมักปรากฏอยู่ในกลุ่มดาวจักรราศี ซึ่งอยู่ในแนวที่ดวงอาทิตย์เคลื่อนผ่านในแต่ละปี เมื่อดวงจันทร์อยู่ในแนวเดียวกับดวงอาทิตย์เราเรียกว่าจันทร์ดับ เพราะด้านที่แสงอาทิตย์ตกกระทบอยู่ตรงข้ามกับทิศทางมายังโลก เราจึงไม่เห็นดวงจันทร์ ยกเว้นขณะเกิดสุริยุปราคา เมื่อสิ่งที่บังดวงอาทิตย์คือดวงจันทร์

เราเรียกวันทางจันทรคติว่าดิถี สามารถแบ่งได้เป็นข้างขึ้นและข้างแรม ข้างขึ้นเมื่อดวงจันทร์มีส่วนสว่างเพิ่มขึ้น หรืออยู่ในช่วงระหว่างจันทร์ดับถึงจันทร์เพ็ญ ข้างแรมเมื่อดวงจันทร์มีส่วนสว่างลดลง หรืออยู่ในช่วงระหว่างจันทร์เพ็ญถึงจันทร์ดับ ทั้งนี้ วันที่ปรากฏในปฏิทินไทยอาจคลาดเคลื่อนจากดวงจันทร์จริงได้บ้างเล็กน้อย เนื่องจากข้อกำหนดบางอย่างในปฏิทิน ซึ่งไม่สามารถทำให้สอดคล้องกับดวงจันทร์จริงทางดาราศาสตร์ได้ทุกวัน

หลังจันทร์ดับจะเข้าสู่ข้างขึ้น ดวงจันทร์ทำมุมห่างออกจากดวงอาทิตย์มากขึ้นเฉลี่ยวันละ 12-13 องศา หลังจันทร์ดับราว 7-8 วัน ดวงจันทร์จึงจะทำมุม 90 องศากับดวงอาทิตย์ เป็นช่วงที่ดวงจันทร์สว่างครึ่งดวง สำหรับประเทศใกล้เส้นศูนย์สูตรอย่างประเทศไทย เวลาหัวค่ำของวันนั้นเราจะเห็นดวงจันทร์อยู่สูงบนท้องฟ้า บางช่วงของปีจะอยู่ใกล้จุดเหนือศีรษะ และบางช่วงอาจคล้อยต่ำจากจุดเหนือศีรษะไปทางทิศเหนือหรือทิศใต้ได้เล็กน้อย

ช่วงที่ดวงจันทร์เป็นเสี้ยว สว่างครึ่งดวง หรือสว่างมากกว่าครึ่งดวงไม่มากนัก ถือเป็นช่วงที่ดีในการสังเกตพื้นผิวของดวงจันทร์ด้วยกล้องสองตาหรือกล้องโทรทรรศน์ เนื่องจากหลุมอุกกาบาต ภูเขา หรือหุบเหวที่อยู่บริเวณเส้นคั่นระหว่างด้านสว่างกับด้านมืดของดวงจันทร์จะปรากฏให้เห็นชัดเจนที่สุด

คืนวันที่ 26 พ.ย. 2560 หากไม่มีเมฆบังนับว่าเป็นคืนที่ดีสำหรับการสังเกตดวงจันทร์สว่างครึ่งดวงสำหรับเดือนนี้ โดยคืนนี้ดวงจันทร์จะอยู่ในกลุ่มดาวคนแบกหม้อน้ำ เวลาหัวค่ำ ดวงจันทร์อยู่สูงทางทิศใต้ที่มุมเงยประมาณ 60 องศา หลังจากนั้นจะค่อยๆ เคลื่อนต่ำลงไปทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ ที่กรุงเทพฯ ดวงจันทร์ตกลับขอบฟ้าเวลา 00.12 น. (เข้าสู่วันที่ 27 พ.ย.) ที่อื่นแตกต่างจากนี้เล็กน้อย เช่น เชียงใหม่ เวลา 00.13 น. สงขลาตรงกับเวลา 00.17 น. อ.เมืองอุบลราชธานี อยู่ทางทิศตะวันออกของกรุงเทพฯ จึงเห็นดวงจันทร์ตกก่อนตั้งแต่เวลา 23.52 น.

หลุมอุกกาบาตจำนวนมากบนดวงจันทร์ได้รับการตั้งชื่อตามบุคคลผู้มีชื่อเสียง หลุมอุกกาบาตที่ปรากฏเด่นชัดในคืนที่ดวงจันทร์สว่างครึ่งดวง คือหลุมที่อยู่ตามแนวระหว่างเส้นคั่น ซึ่งแบ่งด้านมืดกับด้านสว่าง หากดูจากภาพวาดดวงจันทร์โดยสังเขปของกาลิเลโอ นักดาราศาสตร์ผู้มีชื่อเสียงชาวอิตาลี ซึ่งพยายามแสดงให้เห็นว่าพื้นผิวดวงจันทร์ขรุขระ ไม่ราบเรียบ จะพบว่าหลุมหนึ่งปรากฏเด่นชัดเกินจริง คาดว่าอาจเป็นหลุมที่มีชื่อว่า อัลบาเทกเนียส ซึ่งตั้งตามชื่อนักดาราศาสตร์ชาวอาหรับในยุคกลาง

ทางด้านซีกเหนือของดวงจันทร์มีแนวเทือกเขาปรากฏเป็นวงขนาดใหญ่ นั่นคือเทือกเขาอะเพนไนนส์ หลุมขนาดใหญ่ที่สุดตรงบริเวณนี้คือหลุมอาร์คิมิดีส

ด้านสว่างของดวงจันทร์มีบริเวณมืดคล้ำกว่าส่วนอื่นที่เรียกว่ามาเร มาจากภาษาละตินที่แปลว่าทะเล ในอดีตเคยเชื่อว่าบริเวณนี้เป็นทะเล ปัจจุบันเราเข้าใจแล้วว่ามาเรเป็นที่ราบ ซึ่งลาวาร้อนเคยเอ่อท่วมก่อนจะเย็นและแข็งตัวเป็นหิน

มาเรบนดวงจันทร์ก็คือส่วนที่เรามองเห็นเป็นรูปร่างต่างๆ อย่างรูปกระต่ายหรือหน้าคน มาเรแต่ละบริเวณมีชื่อเรียกต่างกัน มาเรที่เห็นเป็นทรงรีใกล้ขอบดวงจันทร์ด้านที่แสงอาทิตย์ส่องเข้ามาในวันสว่างครึ่งดวงข้างขึ้นมีชื่อว่าทะเลวิกฤตการณ์ มาเรที่อยู่ภายในเทือกเขาอะเพนไนนส์ใกล้เส้นคั่นระหว่างด้านมืด-สว่าง คือทะเลแห่งฝน เป็นต้น