สวนพฤกษศาสตร์ คลังความรู้คู่การอนุรักษ์พันธุ์พืช

น้อยคนจะตระหนักรู้ถึงคุณค่าของ “สวนพฤกษศาสตร์” อย่างแท้จริง ยิ่งไม่ได้อยู่ในแวดวงวิชาการด้านพันธุ์ไม้พันธุ์พืชด้วยแล้วยิ่งไม่เห็นคุณค่าและความสำคัญของศูนย์การเรียนรู้เกี่ยวกับพันธุ์ไม้...

โดย...ธนวัฒน์ เพ็ชรล่อเหลียน

น้อยคนจะตระหนักรู้ถึงคุณค่าของ “สวนพฤกษศาสตร์” อย่างแท้จริง ยิ่งไม่ได้อยู่ในแวดวงวิชาการด้านพันธุ์ไม้พันธุ์พืชด้วยแล้วยิ่งไม่เห็นคุณค่าและความสำคัญของศูนย์การเรียนรู้เกี่ยวกับพันธุ์ไม้ ไม่น่าแปลกใจที่ความพยายามผลักดันให้ “เกาะระ” ต.เกาะพระทอง อ.คุระบุรี จ.พังงา เป็นสวนพฤกษศาสตร์ระดับโลก ถูกมองเห็นความสำคัญในระดับผิวเผินเท่านั้น

ความสำคัญของสวนพฤกษศาสตร์

ณรงค์ โฉมเฉลา นักวิชาการด้านพฤกษศาสตร์ที่ได้รับการยอมรับในเวทีสากล อธิบายว่า สวนพฤกษศาสตร์กว่า 700 แห่ง ที่กระจัดกระจายอยู่ทั่วโลกเป็นสถานที่สำหรับการศึกษาและอนุรักษ์เชื้อพันธุ์พืช เปรียบเสมือนคลังความรู้ขนาดใหญ่ เพราะมีความหลากหลายทางชีวภาพและได้รับการบริหารจัดการเป็นหมวดหมู่อย่างมีระเบียบ ซึ่งจะแตกต่างกับอุทยานแห่งชาติ และป่าสงวนแห่งชาติ ที่เน้นป้องกันการบุกรุกพื้นที่หรือมุ่งเพียงการอนุรักษ์พื้นที่ไว้อย่างเดียว

สวนพฤกษศาสตร์ที่มีมาตรฐานจะมีองค์ประกอบที่สำคัญ อาทิ แปลงรวบรวมพรรณพืช ห้องสมุด หอพรรณไม้ ห้องปฏิบัติการ นอกจากงานด้านอนุรักษ์พืชแล้วยังเป็นแหล่งเรียนรู้ด้านพืชสำหรับการศึกษาของนักวิจัย นักเรียน นักศึกษา หรือเป็นแหล่งท่องเที่ยวและสถานพักผ่อนหย่อนใจ ส่วนการรวบรวมพันธุ์พืชนั้นส่วนใหญ่จะจัดเป็นหมวดหมู่ตามลักษณะพื้นที่หรือพันธุ์ไม้ อาทิ สวนกล้วยไม้ สวนสมุนไพร สวนพืชให้สี สวนพืชมีพิษ หรืออาจจำแนกตามวงศ์ต่างๆ เช่น วงศ์ปาล์ม วงศ์ขิงข่า

ดอกเตอร์ด้านพันธุ์พืช บอกว่า Royal Botanic Gardens, Kew หรือสวนคิวการ์เดน ตั้งอยู่ ณ กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ ถูกยกให้เป็นสวนพฤกษศาสตร์อันดับหนึ่งของโลก ด้วยมีความเก่าแก่ที่สุด ถือกำเนิดจากกษัตริย์ โดยมีการนำพันธุ์พืชต่างๆ จากเหล่าประเทศอาณานิคมมาปลูกไว้ พันธุ์พืชส่วนใหญ่ไม่ใช่พันธุ์ท้องถิ่น ซึ่ง 80% ของสวนพฤกษศาสตร์ทั่วโลกมีลักษณะเช่นนี้

“เวลาผมไปที่สวนคิวการ์เดนก็ใช้เวลาอยู่เป็นวันๆ ที่นั่นมีห้อง ปฏิบัติการเพื่อศึกษาพันธุ์พืชที่ดี จำได้ว่าขณะที่ผมยังอยู่กับสถาบันวิจัยวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ก็ได้ใช้สถานที่แห่งนี้ร่วมศึกษาพันธุ์ถั่วพลู มีองค์กรระดับสากลสนับสนุนทุนกว่า 30 ล้านบาท ซึ่งผลการศึกษาก็ได้ผลดี” อาจารย์ณรงค์ ระบุ

อาจารย์ณรงค์ เล่าด้วยว่า เมื่อสัปดาห์ก่อนนี้ได้เดินทางไปยังประเทศโปรตุเกส และได้เข้าเยี่ยมชมสวนพฤกษศาสตร์เมืองลิสบอน ซึ่งมีการนำพันธุ์พืชกว่า 5,000 ชนิดมาปลูกไว้ ส่วนตัวมองว่าที่แห่งนี้น่าจะดีที่สุดระดับโลก เพราะมีระบบการบริหารจัดการดีกว่าสวนคิวการ์เดน

สำหรับทวีปเอเชียก็มีสวนพฤกษศาสตร์หลายแห่ง แต่ที่มีชื่อเสียงคือสวนพฤกษศาสตร์สิงคโปร์ (Singapore Botanic Gardens) ซึ่งมีอายุเทียบเท่ากับสวนพฤกษศาสตร์โบกอร์ (Bogor) ของอินโดนีเซีย ซึ่งถูกสร้างขึ้นใน|เมือง และนำพันธุ์พืชจากนอกประเทศเข้ามาปลูกทั้งนั้น

บทบาทสวนพฤกษศาสตร์กับพืชเศรษฐกิจ

รูปธรรมหนึ่งที่เป็นประโยชน์สืบเนื่องมาจากการมีสวนพฤกษศาสตร์ คือ การกระจายพันธุ์พืชเศรษฐกิจจากภูมิลำเนาหนึ่งไปสู่ภูมิลำเนาหนึ่ง เพราะพันธุ์พืชที่อยู่ในสวนพฤกษศาสตร์จะถูกถอดรหัสพันธุกรรม มีการศึกษาอย่างละเอียด เข้าใจธรรมชาติของพืชนั้นๆ เป็นเหตุให้เป็น “พันธุ์แท้” ที่แข็งแรงและสมบูรณ์

อาจารย์ณรงค์ เล่าว่า การแพร่พันธุ์ของปาล์มน้ำมัน เริ่มจากสวนโบกอร์ของชาวอังกฤษแต่ถูกชาวดัตช์ยึดครอง ด้วยพื้นที่ที่สมบูรณ์ มีลำธารไหลผ่าน ฝนตกเหมาะสม อาณาเขตชัดเจน และมีพืชพื้นเมืองอยู่บ้าง จึงถูกตั้งเป็นสวนพฤกษศาสตร์ จากนั้นได้นำพันธุ์ปาล์มจากทวีปแอฟริกามาปลูก เมื่อได้ลูกหลานถูกนำไปปลูกในเขตตะวันออกเฉียงใต้

ณรงค์

นอกจากนี้ ที่สวนคิวการ์เดนได้นำพันธุ์ยางพารามาจากอเมริกาใต้มาปลูก แล้วส่งไปยังทวีปเอเชียกระทั่งกลายเป็นพืชเศรษฐกิจอันดับหนึ่งของไทย แม้แต่พันธุ์มันสำปะหลังจากอเมริกาใต้ที่สวนสิงคโปร์นำมาเพาะไว้ ก็ถูกพัฒนาและส่งมาขยายพันธุ์ยังพื้นที่เอเชีย จนกลายเป็นพืชส่งออกอันดับ 1 ของโลกเช่นกัน

“สวนพฤกษศาสตร์มีบทบาทในการนำพันธุ์พืชทางเศรษฐกิจหลายชนิดจากลำเนาเดิมมาศึกษา ทดลอง กระจายพันธุ์ ทำให้ทุกประเทศสามารถใช้ประโยชน์ได้ โดยที่เจ้าของพันธุ์เหล่านั้นจะยินยอม ไม่หวง จึงได้แต่พันธุ์แท้ที่มีคุณภาพ” นักวิชาการพันธุ์พืช อธิบาย

คุณค่าความเป็น เกาะ

ก่อนจะกล่าวถึงความสำคัญของเกาะระ จ.พังงา อาจารย์ณรงค์เล่าย้อนกลับไปปี 2402 บนหมู่เกาะกาลาปาโกส (Galแpagos Islands) ชาลส์ ดาร์วิน นักธรรมชาติวิทยาชาวอังกฤษ เฝ้าสังเกตสำรวจจนสามารถค้นพบทฤษฎีเขย่าวงการชีววิทยา นั่นคือ “ทฤษฎีวิวัฒนาการ” ผ่านการคัดเลือกโดยธรรมชาติ

นักวิชาการรายนี้ บอกว่า เอกลักษณ์เฉพาะของพื้นที่เกาะคือการถูกจำกัดพื้นที่ 1.มีรั้วรอบขอบชิด 2.มีสภาพแวดล้อมที่แตกต่าง 3.มีโอกาสการผสมกันเองมาก ดังนั้นทั้งพันธุ์พืชและพันธุ์สัตว์ที่อยู่ในเกาะจะออกไปไหนไม่ได้ ในขณะเดียวกันก็ไม่มีสิ่งอื่นเข้ามาเจือปนได้เช่นกัน ทุกอย่างจะผสมกันอยู่ในนั้นจนเกิดเป็นวิวัฒนาการใหม่ขึ้น

“ในขณะศึกษายังมหาวิทยาลัยเบิร์กเลย์ ผมได้ทำวิจัยเกี่ยวกับพื้นที่เกาะ ตั้งสมมติฐานไว้ว่าพื้นที่เกาะสามารถวิวัฒนาการต่างๆ ได้รวดเร็ว เพราะมีการคัดเลือกกันเองตามธรรมชาติ พันธุ์ไหนแข็งแกร่งก็อยู่รอด อ่อนแอก็ถูกคัดเลือกออกไป มีการเปลี่ยนแปลงทางพันธุกรรมจนได้พันธุ์ใหม่ออกมา วิวัฒนาการที่ชัดเจนของพื้นที่เกาะ อธิบายผ่านข้อเท็จจริงที่เกิดขึ้นบนหมู่เกาะฮาวายได้

เพราะในเกาะเดียวกันนี้พบนกฟินซ์ซึ่งมีลักษณะปากที่แตกต่างกันออกไป อาทิ ชนิดกินแมลง ชนิดกินน้ำหวาน ชนิดกินเมล็ดพันธุ์ หรือแต่ละหุบเขาบนเกาะ แม้จะอยู่ประชิดกันแต่กลับพบหอยทากที่ต่างชนิดกัน จึงอธิบายได้ว่าเกาะหนึ่งๆ เกิดวิวัฒนาการของสัตว์ได้หลายสิบแบบ”

นอกจากนี้ ที่ประเทศปาปัวนิวกีนี ซึ่งมีลักษณะเป็นเกาะเป็นแหล่งอาศัยของนกที่สวยที่สุดในโลก คือ Bird of Paradise บางตัวหางยาวกว่า 5 เมตร ในขณะที่พื้นที่แผ่นดินใหญ่กลับไม่พบนกชนิดนี้สักเท่าไร

อย่างไรก็ตาม แม้ว่าพื้นที่เกาะจะมีอัตลักษณ์เฉพาะ แต่ใช่ว่าจะสามารถตั้งเป็นสวนพฤกษศาสตร์ได้ทุกที่ เช่น หมู่เกาะฟิลิปปินส์ ซึ่งที่มี 1,400–1,500 เกาะ แต่กลับไม่มีคุณสมบัติเหมาะสำหรับตั้งสวนพฤกษศาสตร์ได้ เนื่องจากข้อจำกัดทางกายภาพ