ยานดอว์นถึงซีรีส

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

ซีรีส (Ceres) มีเส้นผ่านศูนย์กลาง 950 กิโลเมตร (กว้างกว่าความกว้างในแนวตะวันตก-ตะวันออกของประเทศไทยไม่มากนัก) เป็นวัตถุขนาดใหญ่ที่สุดในแถบดาวเคราะห์น้อย ซึ่งเป็นบริเวณที่อยู่ระหว่างวงโคจรของดาวอังคารกับดาวพฤหัสบดี แถบดาวเคราะห์น้อยมีวัตถุจำนวนมากโคจรอยู่รอบดวงอาทิตย์ วัตถุในบริเวณนี้เกือบทั้งหมดมีขนาดเล็กมาก รูปร่างไม่แน่นอน มีเพียงซีรีสเท่านั้นที่มีสัณฐานเป็นทรงกลม ซีรีสจึงถูกจัดเป็นดาวเคราะห์แคระ ตามนิยามของสหพันธ์ดาราศาสตร์สากล เช่นเดียวกับพลูโตที่อยู่ไกลออกไป ซึ่งได้รับการจำแนกเป็นดาวเคราะห์แคระด้วยเช่นกัน องค์การนาซาปล่อยยานดอว์น (Dawn) ออกจากโลกเมื่อเดือน ก.ย.  2550 ยานดอว์นได้เฉียดใกล้ดาวอังคารเมื่อเดือน ก.พ. 2552 เพื่ออาศัยแรงโน้มถ่วงและการเคลื่อนที่ของดาวอังคารช่วยเหวี่ยงยานไปหาเวสตา (Vesta) ซึ่งเป็นดาวเคราะห์น้อยขนาดค่อนข้างใหญ่อีกดวงหนึ่งในแถบดาวเคราะห์น้อย ยานดอว์นอยู่สำรวจเวสตานานหนึ่งปีเศษ ตลอดช่วงเดือน ก.ค. 2554-ก.ย. 2555 ดอว์นเป็นยานอวกาศลำแรกที่มีการวางแผนให้ไปโคจรรอบวัตถุที่อยู่ห่างไกลกันมากสองวัตถุในระบบสุริยะ หลังเสร็จสิ้นภารกิจในการสำรวจเวสตา ยานดอว์นออกจากวงโคจรรอบเวสตา แล้วเดินทางต่อไปในอวกาศ มุ่งหน้าไปหาซีรีส ขณะนี้กำลังเคลื่อนเข้าใกล้ซีรีสมากขึ้นทุกขณะ พร้อมกับส่งภาพถ่ายซีรีสมาให้เราได้เห็นเป็นระยะๆ  มองเห็นหลุมอุกกาบาตขนาดต่างกันจำนวนมากบนพื้นผิว ตามกำหนดการที่วางไว้ ยานดอว์นจะเข้าสู่วงโคจรรูปวงรีรอบซีรีสในวันที่ 6 มี.ค. 2558 วันนั้นซีรีสอยู่ห่างโลกประมาณ 500 ล้านกิโลเมตร สิ่งที่โดดเด่นสะดุดตาที่สุดบนพื้นผิวของซีรีสคือจุดหรือบริเวณสว่างที่สังเกตเห็นครั้งแรกในภาพถ่ายจากกล้องโทรทรรศน์อวกาศฮับเบิล บริเวณนี้สว่างกว่าพื้นผิวส่วนอื่นของซีรีสหลายเท่า ขณะที่ยานยังอยู่ห่างซีรีส ภาพถ่ายแสดงให้เห็นเป็นบริเวณสว่างทรงกลมจุดเดียว แต่เมื่อเข้าใกล้ดาวมากขึ้น จึงเห็นว่าบริเวณสว่างนี้แยกได้เป็นสองจุด จุดหนึ่งดูใหญ่และสว่างกว่าอีกจุดหนึ่ง โดยทั้งคู่อยู่ในหลุมอุกกาบาต แต่ด้วยภาพถ่ายที่ไม่ละเอียดมากพอ ทำให้ยังไม่สามารถอธิบายได้ว่าสิ่งนี้คืออะไร

นอกจากจุดสว่างที่โดดเด่นที่สุด ยังพบจุดสว่างที่จางกว่าอยู่ในหลุมอื่น การที่จุดสว่างทั้งหลายดูเหมือนจะพบแต่ในหลุมอุกกาบาต จึงมีการตั้งสมมติฐานว่าสะเก็ดดาวที่พุ่งชนซีรีสในอดีตอาจเผยให้เห็นสิ่งที่อยู่ใต้พื้นดินของซีรีส โดยปรากฏเป็นจุดสว่างภายในหลุม หรือหากไม่เป็นเช่นนั้น จุดสว่างอาจมีกำเนิดจากภูเขาไฟ สัปดาห์ที่ผ่านมาเป็นช่วงที่ยานดอว์นเข้าใกล้ซีรีสมากที่สุดเป็นครั้งแรก หลังจากนั้นได้เคลื่อนห่างออกมามากขึ้น เดือน เม.ย. 2558 ยานดอว์นจะโฉบเข้าใกล้ซีรีสในระยะใกล้ขึ้นอีก เมื่อสามารถถ่ายภาพความละเอียดสูงได้ นักดาราศาสตร์หวังว่าเราจะได้รับคำตอบว่าจุดสว่างที่เรียกได้ว่าเป็นสิ่งที่น่าฉงนและน่าสนใจที่สุดบนซีรีสนั้น แท้จริงแล้วคืออะไร ยานดอว์นถือได้ว่าเป็นยานอวกาศลำแรกที่เข้าใกล้ดาวเคราะห์แคระ มีแผนจะอยู่สำรวจซีรีสจนสิ้นสุดภารกิจหลักภายในปี 2559 นอกจากยานดอว์นแล้ว กลางปี 2558 นี้ ยานนิวเฮอไรซอนส์ก็จะเป็นยานอวกาศลำที่สองที่เฉียดเข้าใกล้ดาวเคราะห์แคระ แต่เป็นดาวเคราะห์แคระอีกดวงหนึ่ง นั่นคือพลูโต แต่เฉียดใกล้พลูโตแล้วผ่านเลยไป ไม่ได้โคจรรอบวัตถุเป้าหมายอย่างยานดอว์น

ดาวศุกร์และดาวอังคารเป็นดาวเคราะห์สว่างสองดวงที่เห็นได้บนท้องฟ้าทิศตะวันตกในเวลาหัวค่ำ ดาวศุกร์สว่างกว่าดาวอังคารหลายเท่า สังเกตได้ตั้งแต่ท้องฟ้ายังสว่างด้วยแสงสนธยา ดาวอังคารอยู่ต่ำกว่าดาวศุกร์ ต้องรอให้ท้องฟ้ามืดจึงจะเริ่มเห็นได้ ทั้งคู่อยู่ในกลุ่มดาวปลา ดาวศุกร์ตกลับขอบฟ้าราว 2 ทุ่มครึ่ง ส่วนดาวอังคารตกก่อนดาวศุกร์ราว 20 นาที ดาวพฤหัสบดีอยู่ในกลุ่มดาวปู เวลาหัวค่ำมองเห็นอยู่สูงบนท้องฟ้าทิศตะวันออก ดาวพฤหัสบดีจะเคลื่อนสูงไปอยู่เหนือศีรษะในเวลา 4 ทุ่มครึ่ง จากนั้นตกลับขอบฟ้าทางทิศตะวันตกในราวตี 5 ดาวเสาร์อยู่ตรงส่วนหัวของกลุ่มดาวแมงป่อง ขึ้นเหนือขอบฟ้าให้เห็นได้ตั้งแต่เที่ยงคืนครึ่ง จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นจนไปอยู่สูงทางทิศใต้ในเวลาเช้ามืด เวลานั้นเมื่อหันหน้าไปทางทิศตะวันออกจะเห็นดาวพุธอยู่เหนือขอบฟ้าโดยอยู่ในกลุ่มดาวแพะทะเล

 สัปดาห์นี้เป็นปลายข้างขึ้น ดวงจันทร์อยู่บนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ ดวงจันทร์ผ่านใกล้ดาวพฤหัสบดีในคืนวันที่ 3 มี.ค. ที่ระยะ 7 องศา สว่างเต็มดวงในกลางดึกของคืนวันพฤหัสบดี เวลาหัวค่ำของคืนนั้นดวงจันทร์อยู่ทางขวามือของดาวหัวใจสิงห์ในกลุ่มดาวสิงโตที่ระยะ 4 องศา แต่อาจสังเกตเห็นดาวหัวใจสิงห์ได้ยากเนื่องจากแสงจันทร์สว่างมาก ค่ำวันอาทิตย์ที่ 1 มี.ค. สถานีอวกาศนานาชาติจะโคจรผ่านเหนือประเทศ
ไทย เห็นเป็นดาวสว่างเคลื่อนที่บนท้องฟ้า กรุงเทพฯ และบริเวณใกล้เคียงเริ่มเห็นใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงเหนือในเวลา 18.42 น.  จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางซ้าย ผ่านใกล้ดาวศุกร์ ถึงจุดสูงสุดทางทิศตะวันตกเฉียงใต้ที่มุมเงย  41 องศา ในเวลา 18.45 น. แล้วไปสิ้นสุดใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงใต้ในเวลา 18.48 น. (จากวงโคจรของสถานีอวกาศ ณ เวลาที่คำนวณนี้ คาดว่าพื้นที่แคบๆ ภายในแนวเส้นที่ลากผ่านหลายจังหวัด เช่น แม่ฮ่องสอน เชียงใหม่ พิษณุโลก เพชรบูรณ์ นครราชสีมา มีโอกาสเห็นสถานีอวกาศผ่านดาวศุกร์พอดี)

เช้ามืดวันศุกร์ที่ 6 มี.ค. สถานีอวกาศนานาชาติปรากฏอีกครั้ง เริ่มเห็นใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงใต้ในเวลา 06.00 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางซ้าย ผ่านใกล้ดาวเสาร์ ถึงจุดสูงสุดที่มุมเงย 78 องศา ในเวลา 06.03 น. ก่อนจะเคลื่อนต่ำลงไปสิ้นสุดใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงเหนือในเวลา 06.07 น.