ภูฏาน เมื่อ GNH ถูกท้าทายจากกระแสโลก

หากเอ่ยถึงประเทศที่มีวัฒนธรรมเข้มแข็งประเทศหนึ่งในโลก ต้องมีชื่อของประเทศภูฏานปรากฏอยู่ด้วยเสมอ เพราะประเทศนี้ถึงแม้จะไม่ได้มีขนาดใหญ่โต หรือร่ำรวยไปด้วยทรัพยากรมหาศาล แต่รุ่มรวยไปด้วยศิลปะวัฒนธรรมอันเป็นเอกลักษณ์ ซึ่งช่วยเสริมส่งให้ประเทศเล็กๆ นี้ โดดเด่นท่ามกลางขุนเขาหิมาลัยที่ล้อมรอบ

ภูฏานเป็นดินแดนที่มีอารยธรรมเก่าแก่นับพันปี แต่ประเทศนี้เพิ่งเริ่มสถาปนาได้เพียง 103 ปีเท่านั้น ตั้งอยู่ท่ามกลางจุดภูมิศาสตร์สำคัญที่ยังคงมีความขัดแย้งเส้นพรมแดน ระหว่างสองประเทศมหาอำนาจของเอเชีย นั่นก็คือจีนและอินเดีย แต่กระนั่นก็ตามชาวภูฏานส่วนใหญ่อาจไม่ได้มองจุดนี้เป็นสำคัญ เพราะชีวิตทั้งชีวิตของพวกเขา อุทิศให้กับพระพุทธศาสนา นิกายวัชรยาน ที่ยังคงมีความเคร่งครัดและแข็งแกร่งมากที่สุดประเทศหนึ่งของโลก

ชาวภูฏานผูกพันกับกงล้อมนตรา อุปกรณ์สำคัญที่ใช้ในการสวดมนต์ ซึ่งชาวภูฏานจะต้องกระทำทุกๆ วัน บางคนนั้นให้ความสำคัญกับการสวดมนต์ในทุกๆ อิริยาบถตลอดทั้งวัน เพื่อเจริญสติและสมาธิตามปรัชญาของศาสนาพุทธ ดังนั้น ความสุขและความพึงพอใจในชีวิตของชาวภูฏาน จึงไม่จำเป็นที่จะต้องการสิ่งอำนวยความสะดวกในชีวิตมากนัก และนั่นเป็นที่มาของแนวคิดความสุขมวลรวมประชาชาติ หรือ Gross National Happiness เรียกย่อๆ ว่า GNH

นโยบายความสุขมวลรวมประชาชาติ เกิดขึ้นในเวลาเดียวกันกับการเปิดรับนักเที่ยวชาวต่างชาติ ซึ่งภูฏานมุ่งเน้นและสนับสนุนการบริหารการท่องเที่ยวด้วยหลัก “ปริมาณต่ำ คุณภาพสูง”

หรือ Low Volume High Value เพื่อจัดระบบและคัดสรรนักท่องเที่ยวเชิงคุณภาพ และมีอัตราการใช้จ่ายขณะท่องเที่ยวสูง ดังนั้น ใครที่จะเดินทางท่องเที่ยวในประเทศนี้จะต้องซื้อทัวร์เท่านั้น ผ่านหน่วยงานที่รัฐบาลจัดตั้ง ไม่สามารถท่องเที่ยวด้วยตัวเองได้ เพื่อให้มั่นใจได้ว่าเงินทุกบาททุกสตางค์จะกระจายรายได้สู่ผู้คนและท้องถิ่นอย่างแท้จริง

การเข้ามาของนักท่องเที่ยวชาวต่างชาติ ย่อมนำมาซึ่งการหลั่งไหลทางวัฒนธรรมเข้าสู่ประเทศภูฏาน แต่กระนั้นก็ตาม ภูฏานก็ยังคงเดินหน้านโยบายความสุขมวลรวมประชาชาติ ท่ามกลางกระแสทุนนิยมที่กำลังรายล้อม จึงเป็นโจทย์ใหญ่ที่ทำให้รัฐบาลภูฏาน ตระหนักและให้ความสำคัญกับการสร้างความเข้าใจที่แท้จริงเกี่ยวกับนโยบายนี้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับเยาวชน ซึ่งเป็นกำลังหลักของชาติในภายภาคหน้า ในขณะเดียวกันก็ต้องพยายามรักษาทรัพยากรทางธรรมชาติที่มีอยู่ ไม่ให้ระบบทุนนิยมแฝงเข้ามาเพื่อฉกฉวยผลประโยชน์ เพราะเป็นต้นทุนสำคัญของการดำรงชีวิตและรวมถึงการท่องเที่ยว

ประสบการณ์ตรงของการท่องเที่ยวในประเทศภูฏาน เมื่อครั้งที่เราเดินเท้าขึ้นไปบนภูเขาสูง ซึ่งเป็นที่ตั้งของวัด Taktsang ทำให้เราได้แง่คิดหลายๆ ประการเกี่ยวกับประเทศนี้ เช่น ถ้ามีการตัดถนน วัดแห่งนี้ก็คงหมดเสน่ห์ไป ถ้าเดินขึ้นไม่ไหวก็ลองเช่าม้า ชาวบ้านก็มีรายได้ หรือการเห็นชาวภูฏานเดินเท้ามาจากหมู่บ้านห่างไกล เพื่อมาแสดงบุญที่นี่ด้วยความเหน็ดเหนื่อย แต่ก็ยังส่งยิ้มให้กันตลอดทาง นี่คงเป็นสิ่งที่ชาวภูฏานอาจจะมีความสุข และพึงพอใจมากกว่าชีวิตที่สะดวกสบายกว่าก็เป็นได้

นโยบายความสุขมวลรวมประชาชาตินั้น รัฐบาลภูฏานยังไม่สามารถประเมินผลสำเร็จออกมาเป็นตัวเลข เพื่อกำหนดทิศทางในเชิงปริมาณได้ จึงทำให้ที่ผ่านมานโยบายนี้ ถูกวิพากษ์วิจารณ์ไม่น้อย อีกทั้งยังเกิดการตีความและการเข้าใจคลาดเคลื่อนไปต่างๆ นาๆ แต่ท้ายที่สุดแล้วก็น่าจะพอสรุปได้ว่า การพัฒนาประเทศในแบบภูฏาน ไม่ใช่แนวคิดแบบสุดโต่ง ที่ปิดกั้นประเทศ หรือเปิดรับโดยทันทีทันใด แต่สร้างการเปลี่ยนแปลงอย่างค่อยเป็นค่อยไป เพื่อให้เกิดปัญหาน้อยที่สุด รวมถึงทำให้เกิดสมดุลระหว่างเศรษฐกิจและสังคมอย่างระมัดระวัง เพื่อรักษาไว้ซึ่งวัฒนธรรมและธรรมชาติ อันเป็นทรัพย์สำคัญที่ไม่มีใครลอกเลียนแบบไปได้ แม้จะถูกท้าทายจากกระแสโลกก็ตาม