เสน่ห์ของเฟินอยู่ที่ใด?

โดย...ม.ล.จารุพันธ์ ทองแถม

เฟินเป็นพืชไร้ดอก เทียบไม่ได้เลยกับกล้วยไม้ กุหลาบ หรือเบญจมาศ แต่พวกมันกลับมีพลังดึงดูดใจให้มีผู้เสาะหา ผู้สะสม ผู้สนใจคัดพันธุ์ ปรับปรุงพันธุ์ให้เกิดเฟินใหม่ๆ ขึ้นในโลก เฟินให้ความรู้สึกที่ลึกลับซ่อนเร้น ท้าทาย มันเป็นพืชโบราณที่เต็มไปด้วยพลังที่สืบทอดมาจากพืชดึกดำบรรพ์ ในยุคที่โลกยังคงมืดมัวสลัวรางเต็มไปด้วยไอน้ำ หมอกเมฆ เป็นโลกที่เต็มไปด้วยเสียงร้องของไดโนเสาร์และสัตว์เลื้อยคลาน สัตว์สะเทินน้ำสะเทินบกอีกมากมาย มนุษย์นั้นยังไม่ได้พัฒนาเกิดขึ้นในโลกเลยเสียด้วยซ้ำ

แม้เฟินจะดูคล้ายกับว่ามีแต่องค์ประกอบสีเขียวเพียงอย่างเดียว แต่สำหรับผู้ที่รักและสะสมเฟินทุกคนจะทราบดีและอาจจำแนกแยกย่อยสีต่างๆ ที่ประกอบกันเข้าบนตัวแผ่นใบเฟินได้ว่ามีหลากสีไม่แพ้ดอกไม้ และในหลายกรณีมันเป็นความงดงามอันคลาสสิก ไม่ฉูดฉาดบาดตา แต่งดงามเยือกเย็นอย่างสุขุม เต็มไปด้วยเสน่ห์อันประหลาด

ดูกันที่ใบอ่อนแรกผลิออกจากขดวง ใบใหม่ของเฟินหลายชนิดมีหลากสีและดูต่างออกไปจากใบแก่ที่โคนต้น ใบอ่อนของเฟินบางชนิดมีสีสุกปลั่งมลังเมลืองราวฉาบด้วยแผ่นทองแดง ผู้เขียนเคยตะลึงมองใบอ่อนของผักกูดแดงหรือลำเทง (Stenochlaena Palustris) ในป่าเสม็ดริมทะเลใกล้วังแก้ว อ.แกลง จ.ระยอง มันมีสีที่คละเคล้ากันทั้งเขียวอ่อน เทาตะกั่วแกมส้มอมแดงอ่อน บางใบที่เริ่มเจริญวัยจะติดม่วงจัดขึ้นและเปลี่ยนเป็นเขียวจัดในใบแก่ รูปแบบของสีที่เปลี่ยนไปจะพบได้ในเฟินหลายชนิดจากป่าฝนเขตร้อน เช่น ทางภาคใต้ของไทย สืบเนื่องด้วยในป่านั้นเฟินจำเป็นต้องมีการพัฒนาสีให้เหมาะสมแก่การใช้พลังงานจากแสงแดดอันมีอยู่จำกัดจำเขี่ยมาช่วยในการสร้างอาหารหล่อเลี้ยงชีวิตของพวกมันนั่นเอง

เราลองดูกันที่สีเหลืองมรกตราวปีกแมลงทับ แม้เนื้อเหล็กชั้นดีก็มิอาจเปรียบได้ของรังไก่ (Selaginella Wildenovii) ซึ่งฝรั่งให้ชื่อสามัญว่าเฟินไฟฟ้า (Electric Fern) เพราะมันดูส่งรังสีเป็นประกายวูบวาบราวกระแสไฟฟ้า โดยเฉพาะอย่างยิ่งในราวป่าฝนอันชื่นฉ่ำและแสงสลัวราง คุณภาพการเรืองแสงนี้เรียกว่า อิริเดสเซนซ์ (Iridescence) ซึ่งไม่ทุกชนิดเฟินจะมีคุณภาพเช่นนี้ได้ ความเข้มข้นของสีเหลืองอมน้ำเงินแกมฟ้าราวไข่นกการเวกนี้อาจเจือจางลง เช่นในชนิดของรังไก่ขนาดเล็กที่แผ่ปกคลุมผิวดิน (Seleginella Uncinata) บนเทือกเขามาคิลิงแถบ Mudspring ซึ่งคนรักป่าในเกาะลูซอนรู้จักกันดีว่าเป็นที่อยู่ของเฟินประหลาดชนิดหนึ่ง เราเรียกมันว่าเฟินปีกแมลงทับ ทั้งนี้เพราะใบย่อยของมันมีรูปร่างคล้ายปีกของด้วงปีกแข็งดังกล่าว แถมยังมีสีเขียวเข้มเหลือบน้ำเงิน เฟินชนิดนี้ได้ชื่อทางพฤกษศาสตร์ว่า Cyclopeltis ซึ่งทางปาปัวนิวกินีก็มีอีกชนิดที่เป็นเฟินปีกแมลงทับเช่นกัน คือ C.novoguineensis ในป่าวังตะไคร้ แถบลำห้วยแม่ปล้อง คลองมะเดื่อ ที่ไหลลงมาจากเขาฟ้าผ่าใกล้เทือกเขาใหญ่ มีเฟินปีกแมลงทับในสกุลเดียวกัน แต่ออกสีเจือจางและคุณภาพสีด้อยกว่าเฟินปีกแมลงทับของฟิลิปปินส์มาก

เฟินในป่าดิบชื้นหรือป่าฝนจำพวกหนึ่งอยู่ในสกุลกูดดอย (Brainea) ใบอ่อนที่คลี่ใหม่มีสีชมพูอมแดงจัด งดงามจับตายิ่งนัก ผู้ที่ขึ้นไปเที่ยวสวนบอนไซดอยอ่างขางจะเห็นใบอ่อนสีชมพูแปร๊ดในช่วงฤดูฝนต่อฤดูหนาวสวยงามจับตา ผู้เขียนปลูกสะสมไว้โดยจัดอยู่ในสวนเขาหินปูนในสภาพใกล้เคียงกับธรรมชาติชายแดนไทยพม่า เฟินสกุลกูดดอย (Blechnum) หลายชนิดมีความสวยงามของใบอ่อนเช่นนี้ ไม่ว่าจะเป็นกูดดอยบราซิล (Blechnum Brasiliense) กูดขม (B.indicum) กูดดอย (B.orientalis), B.articulatum, B.falciforme พวกนี้มีใบอ่อนสวยงามเป็นพิเศษ เฟินก้านดำบางชนิดมีใบอ่อนสีชมพู แดง หรือแม้แต่สีทอง สีขาวคล้ายเกล็ดหิมะก็มี เป็นพันธุ์ใหม่ซึ่งเกิดจากการกลายพันธุ์ ซึ่งผู้เขียนตั้งชื่อให้ว่า “ความงามของสโนไวท์” (Snowwhite Beauty) เฟินก้านดำที่ให้ใบอ่อนงดงามคือ Adiantum Macrophyllum, A.pedatum, A.cunninghamii เป็นต้น เฟินดูเดีย (Doodia) บางชนิดมียอดอ่อนสีแดง เช่น D.aspera แม้แต่ย่านลิเภา (Lygodium Circinnatum) ที่พบในป่าภาคใต้ก็มีสีใบอ่อนชมพูอ่อนหวาน ในขณะที่ใบอ่อนของลิเภาในป่าเกาะปาลาวัน ฟิลิปปินส์กลับมีสีเหลือง ใบอ่อนของเฟินสกุล Pteridoblechnum Neglectum ให้สีดำแรม่วงและมีรูปร่างประหลาด ใบอ่อนของ Dryopteris Erythrosora สีทองแดง ส่วนใบอ่อนของเฟินโซ่ไต้หวัน (Woodwardia Orientalis) ออกสีส้มอมเขียวอ่อน ส่วนใบของเฟินชนิดหนึ่งซึ่งผู้เขียนนำมาจากญี่ปุ่นเมื่อเกือบ 20 ปีก่อน มีชื่อว่า Japanese Painted Fern (Athyrium Niponicum var. Pictum) แม้จะอ่อนแอแต่ระยะหลังเพาะสปอร์ขยายพันธุ์ได้บนดอยสูง จ.เชียงใหม่ ใบอ่อนมีสีเทาตะกั่วตัดแกมแถมสีแดงและน้ำเงินบรรยายแทบไม่ถูกในความหลากหลายของสีที่ปะปนคลุกเคล้ากันอยู่ในใบเฟิน เปรียบเสมือนสตรีชาวอาทิตย์อุทัยโดยแท้

ไม่เฉพาะแต่เรื่องของสีใบอ่อนเท่านั้น เฟินบางชนิดที่เราพบขึ้นอยู่ตามข้างเนินผาชายถนน ซึ่งรับแสงแดดจัดจ้าอยู่เกือบตลอดวัน ใบใหม่และใต้แผ่นใบแก่อาจมีสารจำพวกไขหลากสีเกาะติดอยู่จำนวนมาก ดูราวกับถูกโปรยปรายด้วยผงทองผงเงิน ฉะนั้น เราเรียกลักษณะเช่นนี้ว่าแฟริโนส (Farinose) และสิ่งขับถ่ายเหล่านี้เรียกว่าฟารินา (Farina)

สิ่งขับถ่ายที่เฟินขับออกมาจากต่อมพิเศษบนผิวใบมีไว้ในขบวนการสงวนความชุ่มชื้นของเฟินเอง ไขพวกนี้มีสีขาวหรือเทาเงิน เหลืองหรือสีทองอมส้ม สีชมพูอมแดง เม็ดสีที่หลากหลายอาจจะถูกผลิตขึ้นภายในเฟินชนิดเดียวก็เป็นได้ เฟินชนิดเดียวกันอาจผลิตทั้งไขสีเงินและไขสีทองแต่อยู่คนละใบก็เป็นได้

ผู้เขียนเคยพบเฟินทอง (Pityrogramma Calomelanos var. Austroamericana) ขึ้นอยู่บนลาวาภูเขาไฟในเกาะฮาวาย เฟินชนิดนี้ใต้ใบมีผงสีเหลืองทองสุกปลั่งเกิดขึ้นหนาแน่น ใบแก่จริงๆ จะมีจุดสีดำอันเป็นกลุ่มของขับสปอร์เกิดขึ้นกระจัดกระจายทั่วไป เฟินชนิดนี้มีทั้งเฟินเงินและเฟินทอง เช่นเดียวกับสกุลกูดหงอด Cheilanthes เช่น C.farinosa, C.subrufa, Notholaena Sulphurea และ N.incana เป็นต้น สำหรับที่พบในเฟินก้านดำ ได้แก่ Adiantum Poiretti var. Sulphureum สีเหลือง, Onychium Siliculosum หลังใบสีเหลืองจึงขนานนามว่า “เฟินทองอินทนนท์” ตามสถานที่พบเป็นครั้งแรกเมื่อประมาณ พ.ศ. 2519