ปัญญาคืออะไร สร้างขึ้นมาได้อย่างไร

ความท้าทายด้านการเรียนรู้ในศตวรรษที่ 21

โลกมีความอ่อนไหว ซับซ้อน คลุมเครือ ไม่แน่นอน ไม่เคยหยุดนิ่ง เปลี่ยนแปลงอย่างเป็นพลวัต ปรับตัวตลอดเวลาเพื่อเข้าสู่สมดุลใหม่ อย่างการระบาดของไวรัสโควิด 19 รอบ 3 หรือการจำกัดคลัสเตอร์โควิดที่เกิดใหม่ให้อยู่ในระดับที่ควบคุมได้ รวมทั้งการบริหารจัดการวัคซีนให้เพียงพอ และการกระจายและแผนการฉีดที่มีประสิทธิภาพเพื่อสร้างภูมิคุ้มกันหมู่ให้เร็วที่สุด

ในการรับมือเพื่อควบคุมการระบาดโควิดอย่างมีประสิทธิภาพ เราจำเป็นต้องเข้าใจว่าปัญหาและความท้าทายต่างๆ ที่ผ่านเข้ามานั้นมันไม่เคยมาเดี่ยว มันรุมกันเข้ามาทุกทิศทางรอบด้าน มันเป็นปัญหาเชิงซ้อน และมันทับซ้อนกันอย่างเป็นร่างแห มันจึงเป็นปัญหาซ้อนปัญหา ดังนั้น ในการับมือกับมัน เราจึงต้องพัฒนาแนวคิดเชิงระบบ

แล้วปัญหาด้านการเรียนรู้ในปัจจุบันคืออะไร

ระบบการศึกษาและกระบวนการหาความรู้ในปัจจุบัน เรายังเน้นที่การท่องจำ ชอบทางลัด ให้ความสำคัญแต่ผลลัพธ์สุดท้าย แต่ขาดกระบวนการเรียนรู้ที่แท้จริง ไม่มีการตั้งเป้าหมาย หรือมีแต่ก็ไม่ชัด การจัดการจึงคลุมเครือและไม่ไปในแนวเดียวกัน นั่นเป็นเพราะเรายังขาดกระบวนการคิดเชิงระบบ กล่าวคือ ไม่สามารถคิดวิเคราะห์เพื่อหาองค์ประกอบหลัก อีกทั้งขาดการคิดเชิงสังเคราะห์ จึงไม่สามารถสร้างกระบวนการเรียนรู้และหาทางออกของการแก้ปัญหาได้ อีกทั้งขาดความเข้าใจว่าปัญหาต่างๆ มันไม่เคยมาเดี่ยว แต่มันทับซ้อนกันอย่างสลับซับซ้อนเป็นร่างแห เราจึงไม่สามารถแก้ปัญหาเชิงซ้อนได้ นอกจากนี้ ยังขาดการมองภาพเชิงองค์รวม จึงไม่สามารถพัฒนาความคิดที่แตกต่างที่ ที่แปลกใหม่ เพื่อสร้างสรรค์นวัตกรรมที่มีคุณค่าเชิงเศรษฐกิจได้

แนวคิดเชิงระบบคืออะไร

เมื่อพูดถึงแนวคิดเชิงระบบ มันคือความเข้าใจที่ว่า สรรพสิ่งคือภาวะองค์รวมที่เกิดจากการเชื่อมโยงขององค์ประกอบ และความแตกต่างขององค์ประกอบและการเชื่อมโยงนำมาซึ่งทางเลือกที่หลากหลาย ดังนั้น ในการทำความเข้าใจถึงธรรมชาติและแนวคิดเชิงระบบ เรามาทำความเข้าใจของง่ายๆ ใกล้ตัว นั่นคือ กาแฟร้อน ท่านสงสัยไหมว่า เวลาจะกินกาแฟร้อน ทำไมต้องเอาผงกาแฟ ครีม น้ำตาล และน้ำร้อนมาชงเข้าด้วยกัน ทำไมท่านไม่ทานทีละอย่าง

เพราะเวลาเราจะกินกาแฟ ในขณะที่เรากำลังเทองค์ประกอบทั้ง 4 เข้าไปในปากนั้น เรากำลังกินมันในลักษณะของความเป็นองค์รวม เพราะมันคือระบบที่เกิดจากการเชื่อมโยงขององค์ประกอบทั้ง 4 อย่างเป็นหนึ่งเดียว เพราะในขณะที่เราชงมันเข้าด้วยกัน ภาวะองค์รวมได้เกิดขึ้นและแสดงคุณสมบัติบางอย่างที่แตกต่างจากเดิม (หากว่าเราบริโภคมันเดี่ยวๆ แบบแยกส่วน)

ด้วยความเข้าใจนี้ การเกิดขึ้นของความรู้ ความเข้าใจ ก็เช่นกัน เวลาเราอ่านหนังสือ เราจึงขีดเส้นใต้หรือระบายสีคำสำคัญๆ นั่นคือการหาองค์ประกอบหลัก จากนั้นเราก็เอาคำสำคัญเหล่านั้นมาหาความสัมพันธ์ นั่นคือการเชื่อมโยง ในขณะที่เราเชื่อมโยงนั้นเอง ภาวะองค์รวมใหม่ที่เรียกว่าความรู้ ความเข้าใจก็เกิดขึ้น เกิดเป็นปัญญา กระบวนการเรียนรู้ที่สูงกว่าคำสำคัญเหล่านั้นเมื่ออยู่อย่างโดดๆ

จะเห็นได้ว่าสรรพสิ่ง รวมทั้งปัญญา ความรู้ กระบวนการเรียนรู้ ต่างก็เป็นภาวะองค์รวมที่มีธรรมชาติอย่างเดียวกัน กล่าวคือ ต่างก็เกิดจากการเชื่อมโยงขององค์ประกอบ การหาความรู้ที่แท้จริงจึงต้องเป็นกระบวนการเรียนรู้เชิงองค์รวมที่สะท้อนถึงความจริงที่ว่า กระบวนการเรียนรู้ใดๆ มีธรรมชาติของความเป็นองค์รวมที่ผุดขึ้นจากการเชื่อมโยงองค์ประกอบ และสามารถแสดงศักยภาพที่แตกต่างจากเดิมได้อย่างมีคุณค่าและความหมาย และการเชื่อมโยงที่หลากหลายขององค์ประกอบที่แตกต่างจะนำมาซึ่งทางเลือกอย่างสร้างสรรค์