พระนาคเสนจากกรีกถึงโยนกถึงจีน

โดย กรกิจ ดิษฐาน

เขียนเรื่องพระแก้วมีคนถามเยอะว่าพระแก้วสร้างที่ไหน หลายคนบอกว่ามาจากลังกา แต่ถ้าจะถือตามรัตนพิมพวงศ์ต้องบอกว่ามาจากเมืองปาตลีบุตร (เมืองปัตนะ) ผู้สร้างคือพระนาคเสนเถระ ซึ่งปรากฏชื่อในคัมภีร์มิลินทปัญหา ว่าด้วยการแก้ปัญหาทางปรัชญาระหว่างพระนาคเสนกับพระเจ้ามิลินท์ ซึ่งเป็นกษัตริย์กรีกในเอเชียกลาง พระนามแบบกรีกว่า เมนานเดอร์

กรีกในเอเชียกลางเดินทางมาพร้อมกับพระเจ้าอเล็กซานเดอร์มหาราชตอนกรีธาทัพบุกเอเชีย ต่อมาพระเจ้าอเล็กซานเดอร์ทิ้งพวกขุนศึกไว้ในชมพูทวีป พอสิ้นเจ้านายต่างก็ตั้งตัวเป็นใหญ่หลายแคว้นหันมานับถือพระพุทธศาสนา แว่นแคว้นเหล่านี้ถูกเรียกว่า “โยน” หรือ Ion อินเดียเรียกว่า โยนกะ (Yonaka) กลายเป็นที่มาของคำว่า ยวน และโยนก นั่นเอง

แต่ในยุคที่พระเจ้าอเล็กซานเดอร์เสด็จมา ชาวกรีกมีแนวโน้มสนใจพระพุทธศาสนาอยู่แล้ว กอปรกับมีนักปรัชญากรีกติดตามมาด้วย ชื่อว่า ไพโร หรือ ปีร์โร (Pyrrho) มีคำสอนคล้ายๆ กับพระพุทธศาสนา ในบันทึกเล่าว่าได้พบกับพวก Gymnosophists ในอินเดียและพวกมาไจในเปอร์เซีย คำคำนี้แปลว่า นักบวชเปลือย ทำให้ผมคิดว่าไพโรน่าจะเจอกับพวกอเจลกะ หรือพวกนิครนถ์มากกว่า เพราะพวกนี้สอนคล้ายพุทธแต่สุดโต่งกว่าและเปลือยกาย

กลับมาที่เรื่องพระนาคเสน

ในฝ่ายเถรวาทยกย่องคัมภีร์มิลินทปัญหาเป็นอย่างมาก ประหนึ่งคัมภีร์สำหรับแก้ไขความสงสัยทุกเรื่องในทางอภิปรัชญา (ชีวิตคืออะไร?) จริยศาสตร์ (ชีวิตที่ดีคืออะไร?) และญาณวิทยา (รู้ได้อย่างไรว่าชีวิตมีอยู่จริงหรือไม่มี?) ของศาสนาพุทธ แต่ไม่เฉพาะแค่ฝ่ายเถรวาทเท่านั้น ฝ่ายมหายานก็มีต้นฉบับของคัมภีร์ถามตอบของพระเจ้าแผ่นดินเชื้อชาติกรีกกับพระเถระผู้สร้างพระแก้วมรกตด้วย เรียกว่า นาคเสนภิกษุสูตร

นาคเสนภิกษุสูตร (那先比丘經) อ่านออกเสียงอย่างจีนยุคกลางว่า นาเสนพี้คิวเก็ง เป็นหนึ่งคัมภีร์ของฝ่ายมหายาน แม้จะเรียกว่าพระสูตร แต่จริงๆ แล้วเป็นปกรณ์ และปกรณ์นี้ก็คือ “มิลินทปัญหา” ของฝ่ายเถรวาทนั่นเอง ตัวบททั้งของภาษาจีนของมหายาน และบาลีของเถรวาท ล้วนแปลมาจากต้นฉบับภาษาสันสกฤตที่สูญหายไปแล้ว เนื้อหาคล้ายคลึงกัน ผิดแต่ของจีนมีถึง 2 ฉบับ แปลขึ้นในสมัยราชวงศ์จิ้น หรือหลังยุคสามก๊กแต่ไม่ทราบผู้แปล

ในตัวบทเรียกพระอรหันต์นาคเสนว่า นาเสน (那先) ส่วนพญามิลินท์เรียกว่า เมียลัน (彌蘭) บ้างก็เรียกว่า เมียลันตอ (彌蘭陀) ชื่อนั้นคล้ายคลึง แต่เนื้อหามีผิดแผกออกไปเล็กน้อย หากโดยรวมตรงกันเสียมาก

ฝ่ายเถรวาทไม่ได้ระบุว่า พระนาคเสนอยู่ในนิกายใด แต่นักวิชาการส่วนหนึ่งเชื่อว่า ท่านสังกัดนิกายสรวาสติวาท เนื่องจากปกรณ์สำคัญของนิกายนี้ คือ อภิธรรมโกศ-วยาขยา ระบุชื่อท่านเป็นบูรพาจารย์ นอกจากนี้ในบางส่วนของนาคเสนภิกษุสูตร/มิลินทปัญหา ก็มีการระบุถึง “การปรากฏอยู่ทั้ง 3 กาลของอรรถ คือ ในอดีต ปัจจุบัน และอนาคต” อันเป็นคำสอนของนิกายสรวาสติวาท

กระนั้นก็ตาม โดยรวมแล้วเนื้อหาของนาคเสนภิกษุสูตร/มิลินทปัญหา กลับแสดงคำสอนของฝ่ายเถรวาทอย่างชัดเจนกว่า ทำให้เชื่อว่าตัวบทเดิมน่าจะเป็นของสรวาสติวาท แต่ภายหลังฝ่ายเถรวาทนำไปใช้จึงมีการแก้ไขให้สอดคล้อง เมื่อพูดถึงนาคเสนภิกษุสูตร/มิลินทปัญหา เรามักจะนึกถึงอุปมาเรื่ององค์ประกอบของรถเป็นอันดับแรก เพราะแสดงถึงปฏิภาณไหวพริบของพระอรหันต์เจ้า แต่สำหรับผู้เขียนแล้วรู้สึกถูกโฉลกกับบท “ปฏิสนฺธิปญฺโห” หรือ ปฏิสนธิคหณปัญหา มากกว่า ในตัวบทบาลีเป็นคำถามที่ 6 แต่ของจีนเป็นคำถามที่ 22

เนื้อแปลภาษาไทย ความว่า

พระเจ้ามิลินท์ตรัสถามว่า “ข้าแต่พระนาคเสน ผู้ที่ตายไปแล้วจะไม่กลับมาเกิดอีกมีหรือไม่ ?” พระนาคเสนตอบว่า “คนบางจำพวกก็กลับมาเกิดอีก บางจำพวกก็ไม่กลับมาเกิดอีก” “ใครกลับมาเกิดอีก ใครไม่กลับมาเกิดอีก ?” “ผู้มีกิเลสยังกลับมาเกิดอีก ส่วนผู้ไม่มีกิเลสไม่ต้องกลับมาเกิดอีก” “ก็พระผู้เป็นเจ้าเล่า จะกลับมาเกิดอีกหรือไม่ ?” “ถ้าอาตมภาพยังมีอุปาทาน คือการยึดถืออยู่ ก็จักกลับมาเกิด ถ้าอาตมภาพไม่มีการยึดถือแล้ว ก็จักไม่กลับมาเกิดอีก” “ถูกแล้ว พระผู้เป็นเจ้า”

ด้วยคำถามนี้ บางท่านอาจสงสัยว่า ตกลงแล้วพระนาคเสนอรหันต์ท่านเกิดดับอีกหรือไม่ ? คำตอบนี้ยากจะตอบ แต่ก็ใช่ว่าจะไม่มีผู้ทราบ ได้ยินมาว่า หลวงปู่สิม พุทฺธาจาโร แห่งวัดถ้ำผาปล่อง ท่านเคยเล่าตำนานประวัติพระแก้วมรกตให้ฟัง ดังนี้ว่า

“พระนาคเสนก็สู้ความแก่ชราไม่ได้ แก่เฒ่ามาก็ฟันหลุด ผมหงอก พระนาคเสนก็ดับขันธ์เข้าสู่นฤพานไป แต่ตามตำนานของหลวงปู่มั่น ที่รูปของท่านอยู่ข้างหลังหลวงปู่นี้ หลวงปู่มั่นนี้ท่านก็มีความรู้พิเศษทางนี้แหละ ว่าพระนาคเสนท่านก็อยู่โน่นแหละ อินเดีย แต่ว่าตอนแก่ชรามาเห็นว่าไปไม่รอดแล้ว ท่านก็เสด็จมาไว้สรีระปัจจันตประเทศ ประเทศไทยเรานี่แหละ ที่สมัยนั้นเขาเรียกว่า แต่ก่อน ดงพญาไฟ หรือเขาใหญ่ เดี๋ยวนี้เขาใหญ่ก็สงวนไว้ ป่ายังใหญ่อยู่ มีช้าง มีวัว กระทิง มีพันธุ์สัตว์ต่างๆ ยังเยอะ ช้างก็ยังเยอะอยู่ มานิพพานที่เขาใหญ่ แต่ถ้ำใดก็จำไม่ได้ แต่หลวงปู่มั่นท่านรู้ท่านเล่าให้ฟัง ส่วนพญามิลินท์ นักโต้วาที เมื่อแก่ชรามาก็โต้แก่ชราก็ไม่ได้ อวดดีกับพญามัจจุราชไม่ไหว พอเห็นท่าว่าไม่ไหวก็เลยลาราชการมาบวช พระยามิลินท์ปฏิภาณดีก็บวช บวชแล้วก็ภาวนาได้สำเร็จเป็นพระอรหันตขีณาสพแก่เฒ่าชรากาลเสด็จมานิพพานที่เมืองไทย ประเทศไทยเราที่ (วัด) ลำปางหลวง นครลำปาง เดี๋ยวนี้อยู่ในเขตอำเภอเกาะคา”

และอีกท่านหนึ่งที่เล่าเรื่องมิลินทปัญหาได้อย่างคล่องแคล่วราวกับตาเห็น โดยไม่ต้องเปิดตำราอ่าน คือ หลวงพ่อเกษม เขมโก แห่งสุสานไตรลักษณ์ จ.ลำปาง แผ่นดินเดียวกับที่พญามิลินท์ได้มาเข้านิพพาน ดังที่หลวงปู่มั่น/หลวงปู่สิมท่านเล่าไว้นั่นเอง