ดาวเสาร์อยู่ตรงข้าม กับดวงอาทิตย์

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

สัปดาห์นี้ดาวเสาร์จะมีตำแหน่งอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์เมื่อสังเกตจากโลก หรืออีกมุมมองหนึ่งคือโลกเคลื่อนที่มาอยู่ในแนวเส้นตรงที่ลากระหว่างดวงอาทิตย์กับดาวเสาร์ ทำให้ดาวเสาร์มีความสว่างมากที่สุดและอยู่ใกล้โลกที่สุดในรอบปี เป็นช่วงที่หากใช้กล้องโทรทรรศน์กำลังขยายสูงจะเห็นวงแหวนและดาวบริวารของดาวเสาร์ได้ชัดเจนที่สุด

ดาวเสาร์เป็นดาวเคราะห์ที่อยู่ไกลจากดวงอาทิตย์มากที่สุดในบรรดาดาวเคราะห์สว่างที่เห็นได้ง่ายด้วยตาเปล่า 5 ดวง อันประกอบด้วยดาวพุธ ดาวศุกร์ ดาวอังคาร ดาวพฤหัสบดี และดาวเสาร์ ยุคโบราณก่อนการค้นพบดาวยูเรนัสและดาวเนปจูน ดาวเสาร์จึงเคยเป็นอดีตดาวเคราะห์ที่อยู่ไกลที่สุดเท่าที่เรารู้จัก

ดาวเสาร์อยู่ไกลจากดวงอาทิตย์เฉลี่ยประมาณ 9.55 หน่วยดาราศาสตร์ หรือ 9.55 เท่าของระยะทางระหว่างโลกกับดวงอาทิตย์ ดาวเคราะห์ยิ่งอยู่ไกลจากดวงอาทิตย์มากก็ยิ่งเคลื่อนที่ช้า ดาวเสาร์มีคาบการโคจรประมาณ 29.5 ปี โลกซึ่งมีวงโคจรแคบกว่าจะเคลื่อนมาอยู่ในแนวระหว่างดวงอาทิตย์กับดาวเสาร์เฉลี่ยทุกๆ 378 วัน เราจึงเห็นดาวเสาร์มีตำแหน่งบนท้องฟ้าโดยอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ราวปีละครั้ง หรือทุกๆ ประมาณ 1 ปี กับอีก 2 สัปดาห์ (หากครั้งใดเกิดในปลายเดือน ธ.ค. ปีถัดไปจะไม่มีวันที่ดาวเสาร์อยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์)

วงแหวนสว่างสวยงามไม่มีใครเหมือน ซึ่งอยู่ล้อมรอบดาวเป็นสิ่งที่โดดเด่นเป็นพิเศษสำหรับดาวเสาร์ หากเอ่ยถึงดาวเคราะห์ที่มีวงแหวน ดาวเสาร์ควรจะเป็นดาวเคราะห์ดวงแรกที่ทุกคนนึกถึง อย่างไรก็ตาม การสังเกตด้วยกล้องโทรทรรศน์คุณภาพสูงและการสำรวจด้วยยานอวกาศ เราพบว่าดาวพฤหัสบดี ดาวยูเรนัส และดาวเนปจูน ต่างก็มีวงแหวนเช่นกัน แต่เป็นวงแหวนจางๆ สังเกตเห็นได้ไม่ง่ายอย่างดาวเสาร์ สำหรับดาวอังคาร งานวิจัยของนักดาราศาสตร์แสดงว่ามีความเป็นไปได้ที่ในอดีตดาวอังคารก็เคยมีวงแหวน และอาจมีวงแหวนได้อีกในอนาคต

ภายในวงแหวนดาวเสาร์ประกอบด้วยวัตถุจำพวกก้อนหินและน้ำแข็งขนาดเล็กจำนวนมาก ซึ่งสะท้อนแสงอาทิตย์ได้ดี แกนหมุนของดาวเสาร์ชี้ไปที่จุดหนึ่งบนท้องฟ้าซึ่งเกือบคงที่ในอวกาศ เมื่อดาวเสาร์เคลื่อนที่ไปในวงโคจร ทำให้เราเห็นวงแหวนเปลี่ยนมุมไปตลอดเวลาอย่างช้าๆ ปีนี้เป็นปีที่วงแหวนจะทำมุมเอียงมากที่สุด หลังจากนั้นจะค่อยๆ ลดลง เมื่อระนาบวงแหวนอยู่ในแนวเดียวกับทิศทางมายังโลก ดาวเสาร์จะดูราวกับปราศจากวงแหวนในช่วงระยะเวลาหนึ่ง

เมื่อวัดตามแนวเส้นศูนย์สูตร ดาวเสาร์มีเส้นผ่านศูนย์กลางใหญ่กว่าโลกมากกว่า 9 เท่า แต่ดาวเสาร์หมุนรอบตัวเองอย่างรวดเร็วด้วยคาบประมาณ 10.5 ชั่วโมง ทำให้ดาวเสาร์มีรูปร่างเป็นทรงรี ไททันเป็นดาวบริวารดวงใหญ่ที่สุดของดาวเสาร์ มีขนาดใหญ่กว่าดวงจันทร์ของโลกราว 1.5 เท่า และใหญ่เป็นอันดับ 2 ในระบบสุริยะ

ไททันถูกค้นพบโดย คริสเตียน ไฮเกนส์ นักดาราศาสตร์ชาวดัตช์เมื่อ ค.ศ. 1655 สิ่งที่น่าสนใจที่สุดคือไททันมีบรรยากาศหนาทึบปกคลุม พื้นผิวมีทะเลของไฮโดรคาร์บอน นอกจากนี้ ดาวเสาร์ยังมีดาวบริวารที่น่าสนใจอีกหลายดวง อย่างเอนเซลาดัสที่คาดว่ามีมหาสมุทรอยู่ใต้พื้นผิวและดาวบริวารขนาดเล็กอีกจำนวนมาก รวมแล้วมากกว่า 60 ดวง

วันที่ 15 มิ.ย. 2560 เป็นวันที่ดาวเสาร์อยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ ดาวเสาร์จึงขึ้นเหนือขอบฟ้าด้านทิศตะวันออกเมื่อดวงอาทิตย์ตกทางทิศตะวันตก ขึ้นไปอยู่สูงสุดบนท้องฟ้าในเวลาประมาณเที่ยงคืน และตกลับขอบฟ้าด้านทิศตะวันตกเมื่อดวงอาทิตย์ขึ้นทางทิศตะวันออก

ขณะนี้ดาวเสาร์เคลื่อนที่อยู่บริเวณกลุ่มดาวคนแบกงู เป็นกลุ่มดาวที่มีพื้นที่ส่วนหนึ่งคั่นอยู่ระหว่างกลุ่มดาวแมงป่องกับคนยิงธนู เดือนก่อนหน้านี้ดาวเสาร์เคลื่อนอยู่ในกลุ่มดาวคนยิงธนู แต่ปรากฏถอยหลังมาอยู่ในกลุ่มดาวคนแบกงู เนื่องจากโลกเคลื่อนแซงไปข้างหน้า ทำนองเดียวกับเวลาที่อยู่บนรถที่กำลังแล่น และมองเห็นรถคันข้างๆ ซึ่งแล่นช้ากว่าถอยไปข้างหลัง

แม้ว่าวันที่ดาวเสาร์อยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์จะตรงกับวันที่ 15 มิ.ย. เราก็ไม่จำเป็นต้องสังเกตดาวเสาร์ในวันนั้นเพียงวันเดียว อันที่จริงขนาดปรากฏของดาวเสาร์ที่เห็นในกล้องโทรทรรศน์ไม่ต่างกันมากตลอด 1-2 สัปดาห์ นับจากก่อนและหลังวันใกล้โลกที่สุด เราจึงสามารถสังเกตดาวเสาร์ได้ดีตลอดทั้งเดือน มิ.ย. สิ่งที่สำคัญกว่าคือพยายามสังเกตในคืนที่ท้องฟ้าไม่มีเมฆหมอกบดบัง

ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (11-18 มิ.ย.)

ดาวอังคารซึ่งอยู่ในกลุ่มดาวคนคู่ทำมุมเข้าใกล้ดวงอาทิตย์มากขึ้นจนสังเกตได้ยาก ท้องฟ้าเวลาหัวค่ำจึงเหลือดาวพฤหัสบดีเป็นดาวสว่างอยู่สูงบนท้องฟ้าทิศใต้ และดาวเสาร์ที่ขึ้นเหนือขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงใต้

ดาวพฤหัสบดีอยู่ในกลุ่มดาวหญิงสาว เป็นดาวเคราะห์สว่างที่สุดที่เห็นได้ในเวลาหัวค่ำต่อเนื่องมานับตั้งแต่เดือน เม.ย.และเป็นเช่นนี้ไปจนถึงปลายเดือน ต.ค. 2560 สัปดาห์นี้ดาวพฤหัสบดีผ่านจุดสูงสุดบนท้องฟ้าด้านทิศใต้ในเวลาประมาณ 1 ทุ่มครึ่ง จากนั้นเคลื่อนต่ำลงเรื่อยๆ จนตกลับขอบฟ้าทางทิศตะวันตกในเวลาตี 1 ครึ่ง

ดาวเสาร์อยู่ในกลุ่มดาวคนแบกงู ค่อนไปทางด้านที่ติดกับกลุ่มดาวคนยิงธนู ดาวเสาร์อยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ในสัปดาห์นี้ จึงเริ่มเห็นดาวเสาร์อยู่เหนือขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงใต้ในเวลาหัวค่ำ จากนั้นผ่านจุดสูงสุดบนท้องฟ้าด้านทิศใต้ในเวลาเที่ยงคืนครึ่ง แล้วเคลื่อนต่ำลงไปตกลับขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงใต้เมื่อดวงอาทิตย์ขึ้น

ดาวศุกร์อยู่ในกลุ่มดาวแกะ หากไม่มีเมฆหนาบดบังจะมองเห็นเป็นดาวสว่างสุกใสอยู่บนท้องฟ้าเวลาเช้ามืด เราเริ่มเห็นดาวศุกร์เมื่อขึ้นมาอยู่เหนือขอบฟ้าตะวันออกตั้งแต่หลังตี 3 จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นจนมีมุมเงยประมาณ 30 องศา ในเวลาตี 5สัปดาห์นี้เป็นข้างแรม มองเห็นดวงจันทร์อยู่บนท้องฟ้าเวลาเช้ามืดของทุกวัน โดยช่วงแรกมีพื้นที่สว่างมากกว่าครึ่งดวง ส่วนสว่างบนดวงจันทร์มีพื้นที่ลดลงทุกวันตามมุมห่างจากดวงอาทิตย์ เหลือครึ่งดวงในวันที่ 17 มิ.ย. ช่วงที่ดวงจันทร์สว่างครึ่งดวงเราจะเห็นผิวขรุขระบนดวงจันทร์ได้ชัดเจนที่สุด โดยเฉพาะตามแนวเส้นแบ่งระหว่างด้านมืดกับด้านสว่างบนดวงจันทร์

สถานีอวกาศนานาชาติ ซึ่งโคจรรอบโลกที่ความสูงประมาณ 400 กิโลเมตร ปรากฏให้เห็นได้ด้วยตาเปล่า โดยมีลักษณะเป็นดาวสว่างเคลื่อนที่บนท้องฟ้า คืนวันศุกร์ที่ 16 มิ.ย. 2560 กรุงเทพฯ และบริเวณใกล้เคียงมีโอกาสเห็นสถานีอวกาศเริ่มปรากฏใกล้ขอบฟ้าทิศเหนือในเวลา 20.08 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางขวา สิ้นสุดการมองเห็นในเวลา 20.11 น. เมื่อสถานีอวกาศหายเข้าไปในเงามืดของโลกทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือขณะมีมุมเงย 31 องศา