กระจุกดาราจักร

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

ท้องฟ้าเวลาหัวค่ำมีดาวพฤหัสบดีเป็นดาวสว่างเห็นได้ง่ายด้วยตาเปล่า หากเรามองขึ้นไปทางซ้ายมือด้านบน ห่างดาวพฤหัสบดีประมาณ 20 องศา หรือสองกำปั้นเมื่อกำมือแล้วเหยียดแขนออกไปข้างหน้าให้สุด เรากำลังมองไปยังทิศทางที่นักดาราศาสตร์พบว่ามีดาราจักรแสงจางจำนวนมากกระจุกตัวอยู่รวมกัน มีชื่อเรียกว่ากระจุกดาราจักรหญิงสาว เนื่องจากปรากฏอยู่บริเวณกลุ่มดาวหญิงสาว

ดาราจักรหรือกาแล็กซีเป็นที่อยู่ของแก๊ส ฝุ่น และดาวฤกษ์จำนวนมาก โลกและดาวเคราะห์ต่างๆ โคจรรอบดวงอาทิตย์ ดวงอาทิตย์ก็เป็นดาวฤกษ์ดวงหนึ่งที่โคจรรอบดาราจักรทางช้างเผือก และดาราจักรทางช้างเผือกก็ไม่ได้อยู่โดดเดี่ยวดาราจักรมักไม่อยู่ลำพังในอวกาศ ดาราจักรทางช้างเผือกและดาราจักรอีกจำนวนหนึ่งที่อยู่บริเวณใกล้กันนับเป็นกระจุกเล็กๆ ของดาราจักร เรียกว่ากลุ่มท้องถิ่น (Local Group) มีสมาชิกขนาดต่างๆ กันที่พบแล้วมากกว่า 50 ดาราจักร

ดาราจักที่อยู่ใกล้เราที่สุดในกลุ่มท้องถิ่นคือดาราจักรแอนดรอเมดา ห่างเราประมาณ 2.5 ล้านปีแสง แม้จะไกลขนาดนั้น แต่สามารถสังเกตเห็นได้ด้วยตาเปล่าเป็นหมอกฝ้าจางๆ ทรงรี ภายใต้ท้องฟ้ามืด ไม่มีแสงและมลพิษรบกวน ดาราจักรแอนดรอเมดามีขนาดปรากฏบนท้องฟ้าตามแนวยาวของวงรีใหญ่กว่าขนาดของดวงจันทร์เต็มดวงราว 6 เท่า แต่ไม่สามารถเห็นได้ในช่วงเดือนนี้ของปี เนื่องจากอยู่ในตำแหน่งที่ขึ้นเหนือขอบฟ้าก่อนดวงอาทิตย์ขึ้นไม่นาน และตกลับขอบฟ้าก่อนดวงอาทิตย์ตก

กระจุกดาราจักรหญิงสาวเป็นกระจุกดาราจักรที่อยู่ใกล้กลุ่มท้องถิ่นมากที่สุด จุดศูนย์กลางของกระจุกอยู่ห่างออกไปประมาณ 54ล้านปีแสง คาดว่ามีสมาชิกในกระจุกนี้รวมกันราว 1,300 ดาราจักร หรืออาจมากถึง 2,000ดาราจักร ส่วนใหญ่เป็นดาราจักรแคระ ซึ่งมีขนาดเล็กกว่าดาราจักรทางช้างเผือก แต่ก็มีดาราจักรที่มีขนาดใกล้เคียงกับทางช้างเผือก และดาราจักรที่มีขนาดใหญ่กว่า มวลมากกว่าดาราจักรของเราหลายเท่า

แรงโน้มถ่วงของกระจุกดาราจักรหญิงสาวกำลังดึงให้กลุ่มท้องถิ่นเคลื่อนเข้าใกล้กระจุกดาราจักรนี้มากขึ้นทุกขณะ

นักดาราศาสตร์พบว่ายังมีโครงสร้างที่ใหญ่กว่ากระจุกดาราจักร คือกลุ่มกระจุกดาราจักร (Supercluster) กระจุกดาราจักรหญิงสาวอยู่ที่ศูนย์กลางของกลุ่มกระจุกดาราจักรซึ่งประกอบด้วยกระจุกดาราจักรจำนวนมากเป็นสมาชิก ยึดโยงกันไว้ด้วยแรงโน้มถ่วง

เมซีเย 100 หรือเอ็ม 100 (M100) เป็นหนึ่งในดาราจักรที่สว่างและสวยงามที่สุดในบรรดาสมาชิกของกระจุกดาราจักรหญิงสาว (มาจากบัญชีวัตถุท้องฟ้าของเมซีเย นักดาราศาสตร์ชาวฝรั่งเศส) ดาราจักรนี้เป็นดาราจักรชนิดก้นหอย คล้ายดาราจักรของเรา แต่มีขนาดใหญ่กว่าดาราจักรทางช้างเผือก ค้นพบเมื่อคริสต์ศตวรรษที่ 18

การสังเกตดาวในดาราจักรแสดงว่าดาราจักรนี้อยู่ห่างออกไปประมาณ 55 ล้านปีแสง สิ่งที่เหมือนกันอีกอย่างหนึ่งคือเราพบว่าเมซีเย 100 มีดาราจักรขนาดเล็กเป็นบริวาร

ช่วงนี้นักดาราศาสตร์สามารถสังเกตดาราจักรต่างๆ ในกระจุกดาราจักรหญิงสาวได้ดี เนื่องอยู่บนท้องฟ้าตั้งแต่หัวค่ำถึงเช้ามืด โดยอยู่สูงบนท้องฟ้าทิศตะวันออกในเวลาหัวค่ำ จากนั้นขึ้นไปอยู่สูงสุดเหนือศีรษะในเวลาประมาณ 5 ทุ่ม และตกลับขอบฟ้าราวตี 5 กล้องสองตาเพียงพอที่จะสามารถส่องเห็นดาราจักรสว่างบางดาราจักร ขณะที่กล้องโทรทรรศน์เผยให้เห็นดาราจักรแสงจางอีกจำนวนมาก

นอกเหนือจากกระจุกดาราจักรหญิงสาวยังมีกระจุกดาราจักรที่ปรากฏในกลุ่มดาวอื่นๆ และเรียกชื่อตามกลุ่มดาวนั้น เช่น กระจุกดาราจักรแม่น้ำ อยู่ห่างประมาณ 75 ล้านปีแสง กระจุกดาราจักรเตาหลอม อยู่ห่างประมาณ 62 ล้านปีแสง กระจุกดาราจักรไม้ฉาก อยู่ห่างประมาณ 221 ล้านปีแสง

ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (23-30 เม.ย.)

เวลาหัวค่ำมองเห็นดาวพฤหัสบดีเป็นดาวสว่างโดดเด่นอยู่บนท้องฟ้าทิศตะวันออก นอกจากนี้ ดาวอังคารซึ่งสว่างน้อยกว่ามากยังคงอยู่บนท้องฟ้าทิศตะวันตก ดาวพฤหัสบดีอยู่ในกลุ่มดาวหญิงสาว เริ่มเห็นเมื่อท้องฟ้ามืดลงในเวลาพลบค่ำ

จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นถึงจุดสูงสุดบนท้องฟ้าด้านทิศใต้ในเวลา 5 ทุ่ม ก่อนจะเคลื่อนต่ำลงจนตกลับขอบฟ้าทางทิศตะวันตกในเวลาตี 5 ดาวอังคารอยู่ในกลุ่มดาววัว ทางซ้ายมือของกระจุกดาวลูกไก่ ปรากฏเหนือขอบฟ้าทิศตะวันตก สังเกตได้ก่อนตกลับขอบฟ้าในเวลาประมาณ 2 ทุ่มครึ่ง

ดาวเสาร์อยู่ในกลุ่มดาวคนยิงธนู ขึ้นมาอยู่เหนือขอบฟ้าทิศตะวันออก ค่อนไปทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ที่มุมเงย 10 องศา ตั้งแต่เวลาประมาณ 4 ทุ่มครึ่ง จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นจนไปอยู่สูงสุดบนท้องฟ้าด้านทิศใต้ในเวลาเกือบตี 4 แล้วเคลื่อนต่ำลงไปอยู่ทางทิศตะวันตกเมื่อใกล้เช้า

เวลาประมาณตี 4 ขณะที่ดาวพฤหัสบดีอยู่ต่ำใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันตก และดาวเสาร์อยู่สูงทางทิศใต้ ดาวศุกร์จะขึ้นเหนือขอบฟ้าทิศตะวันออก จากนั้นค่อยๆ เคลื่อนสูงขึ้น เห็นได้จนกระทั่งฟ้าสาง ดาวศุกร์เป็นเสี้ยวขนาดใหญ่เมื่อสังเกตด้วยกล้องโทรทรรศน์กำลังขยายสูง

ต้นสัปดาห์เป็นปลายข้างแรม จันทร์เสี้ยวอยู่บนท้องฟ้าเวลาเช้ามืด วันที่ 24 เม.ย.จันทร์เสี้ยวบางๆ อยู่ใกล้ดาวศุกร์ที่ระยะ 6 องศา หลังจันทร์ดับในวันที่ 26 เม.ย. จะเข้าสู่ข้างขึ้น หัวค่ำวันที่ 28 เม.ย. ดวงจันทร์เสี้ยวมีตำแหน่งอยู่ทางซ้ายมือของดาวอังคารและต่ำกว่าดาวอัลเดบารันในกลุ่มดาววัว ห่างดาวอังคาร 6 องศา และห่างดาวอัลเดบารัน 4 องศา

สถานีอวกาศนานาชาติซึ่งโคจรรอบโลกที่ความสูงประมาณ 400 กิโลเมตร ปรากฏให้เห็นได้ด้วยตาเปล่า โดยมีลักษณะเป็นดาวสว่างเคลื่อนที่บนท้องฟ้า

เช้ามืดวันศุกร์ที่ 28 เม.ย. ขณะท้องฟ้าเริ่มสว่างแล้ว กรุงเทพฯ และบริเวณใกล้เคียงมีโอกาสเห็นสถานีอวกาศเริ่มปรากฏเหนือขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงใต้ในเวลา 05.33 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางซ้าย ถึงจุดสูงสุดเวลา 05.37 น. ทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ที่มุมเงย 47 องศา แล้วผ่านเหนือดาวศุกร์ สิ้นสุดการมองเห็นเมื่อสถานีอวกาศเคลื่อนต่ำลงจนหายลับไปใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงเหนือในเวลา 05.40 น.

เช้ามืดวันอาทิตย์ที่ 30 เม.ย. สถานีอวกาศเริ่มปรากฏเหนือขอบฟ้าทิศตะวันตกเฉียงใต้ในเวลา 05.25 น. จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นไปทางขวา ถึงจุดสูงสุดเวลา 05.28 น. ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือที่มุมเงย 37 องศา แล้วเคลื่อนต่ำลง สิ้นสุดใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงเหนือในเวลา 05.31 น.