กลุ่มดาวกระต่ายป่า
กลุ่มดาวกระต่ายป่าเป็นกลุ่มดาวขนาดเล็กกลุ่มหนึ่งบนท้องฟ้า ตำแหน่งของกลุ่มดาวนี้ที่อยู่ติดกับกลุ่มดาวนายพราน
โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด
กลุ่มดาวกระต่ายป่าเป็นกลุ่มดาวขนาดเล็กกลุ่มหนึ่งบนท้องฟ้า ตำแหน่งของกลุ่มดาวนี้ที่อยู่ติดกับกลุ่มดาวนายพราน หรือที่คนไทยเรียกดาวสว่างบางดวงในกลุ่มดาวนายพรานว่าดาวเต่า ทำให้เราสามารถมองหากลุ่มดาวกระต่ายป่าได้ง่าย โดยดาวดวงที่สว่างที่สุดในกลุ่มดาวนี้มีอายุเพียง 13 ล้านปี
ช่วงเดือนนี้ของปีเราจะเห็นกลุ่มดาวนายพรานอยู่สูงเด่นบนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ ปรากฏอยู่สูงเกือบกลางฟ้าในเวลา 2 ทุ่ม โดยอยู่ต่ำกว่าจุดเหนือศีรษะเล็กน้อย ค่อนไปทางท้องฟ้าด้านทิศใต้ กลุ่มดาวนี้มีดาวสว่างหลายดวง สี่ดวงเรียงกันเป็นมุมของสี่เหลี่ยม กึ่งกลางของสี่เหลี่ยมมีดาวสามดวงเรียงตัวกันเกือบเป็นแนวตรง หากไม่มีมลพิษทางแสงและมลพิษในอากาศรบกวนจะเห็นแก๊สและฝุ่นของเนบิวลาอยู่ถัดจากดาวสามดวง คนไทยเรียกดาวสี่ดวงนั้นว่าดาวเต่า และเรียกดาวสามดวงตรงกลางกับเนบิวลาและดาวบริเวณนั้นว่าดาวไถ
ทางทิศใต้ของกลุ่มดาวนายพรานเป็นตำแหน่งของกลุ่มดาวกระต่ายป่า ซึ่งประกอบด้วยดาวสว่างปานกลางสองดวงกับดาวสว่างน้อยอีกหลายดวง เป็นกลุ่มดาวเก่าแก่ที่มีมาตั้งแต่สมัยทอเลมีในคริสต์ศตวรรษที่ 2 ชื่อกลุ่มดาวในภาษาละตินคือ Lepus ที่แปลว่ากระต่าย
ดาวดวงที่สว่างที่สุดในกลุ่มดาวกระต่ายป่ามีตำแหน่งอยู่ตรงจุดที่เรียงเกือบเป็นสามเหลี่ยมหน้าจั่วกับขาสองข้างของกลุ่มดาวนายพราน มีชื่อตามบัญชีดาวว่าแอลฟากระต่ายป่า เป็นการเรียกชื่อนำหน้าด้วยอักษรกรีก ตามด้วยชื่อกลุ่มดาว อันเป็นระบบการเรียกชื่อดาวที่ใช้มาตั้งแต่คริสต์ศักราช 1603 คิดค้นโดย โยฮัน ไบเออร์ นักดาราศาสตร์ชาวเยอรมัน (เราเรียกว่าระบบของเบเยอร์ตามประเทศที่ใช้ภาษาอังกฤษ) นอกจากชื่อในระบบเบเยอร์ ดาวแอลฟากระต่ายป่ายังมีชื่อสามัญว่าอาร์เน็บ (Arneb) มาจากภาษาอาหรับที่แปลว่ากระต่าย
การศึกษาเกี่ยวกับดาวอาร์เน็บทำให้เราพบความจริงที่น่าสนใจว่าดาวดวงนี้อยู่ไกลจากโลกและดวงอาทิตย์มากถึงราว 2,200 ปีแสง ไกลมากเมื่อเทียบกับดาวซิริอุสซึ่งเป็นดาวสว่างที่สุดบนท้องฟ้าอยู่ที่ระยะห่าง 8.6 ปีแสง แม้จะอยู่ไกลมากแต่สว่างให้เห็นได้ค่อนข้างชัดเจนด้วยตาเปล่า (หากไม่มีแสงรบกวนจากเมืองใหญ่มากนัก) แสดงว่าแท้จริงดาวอาร์เน็บมีความสว่างที่แท้จริงหรือมีการแผ่พลังงานออกมาด้วยอัตราสูง หากนำมาวางแทนที่ดาวซิริอุสจะสว่างกว่าดาวศุกร์ที่เราเห็นอยู่บนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำในขณะนี้ราว 100 เท่า และแผ่พลังงานมากกว่าดวงอาทิตย์กว่า 3 หมื่นเท่า
งานวิจัยทางดาราศาสตร์ซึ่งวัดขนาดของดาวด้วยเทคนิคการแทรกสอดของคลื่นแสงพบว่าดาวอาร์เน็บเป็นดาวขนาดใหญ่กว่าดวงอาทิตย์ราว 129 เท่า และมีมวลมากกว่าดวงอาทิตย์ราว 14 เท่า จัดอยู่ในกลุ่มของดาวยักษ์ใหญ่ มีอายุเพียงประมาณ 13 ล้านปี นับว่าน้อยมากเมื่อเทียบกับดวงอาทิตย์ที่ปัจจุบันมีอายุราว 4,500-4,600 ล้านปี
ดาวมวลมากมีอายุขัยน้อยกว่าดาวมวลต่ำ นักดาราศาสตร์คาดว่าดาวอาร์เน็บหรือแอลฟากระต่ายป่ากำลังอยู่ในช่วงท้ายๆ ของวิวัฒนาการ เมื่อเชื้อเพลิงไฮโดรเจนหมดไป ปฏิกิริยานิวเคลียร์หลอมไฮโดรเจนเป็นฮีเลียมจะยุติ สิ้นอายุโดยแก่นดาวจะยุบตัวลงด้วยแรงโน้มถ่วงแล้วระเบิดเป็นซูเปอร์โนวา
หากเปรียบเทียบตำแหน่งของกลุ่มดาวกระต่ายป่าบนท้องฟ้าในเวลาหัวค่ำของทุกวัน กลุ่มดาวนี้จะค่อยๆ เคลื่อนไปทางทิศตะวันตกมากขึ้นทุกวันตามการเคลื่อนที่ของโลกรอบดวงอาทิตย์ เรามีโอกาสเห็นกลุ่มดาวนี้หลังดวงอาทิตย์ตกได้จนถึงราวต้นเดือน พ.ค. หลังจากนั้นกลุ่มดาวกระต่ายป่าและนายพรานที่อยู่ข้างเคียงจะหายไปในแสงอาทิตย์ เริ่มกลับมาปรากฏให้เห็นได้อีกครั้งบนท้องฟ้าเวลาเช้ามืดในราวปลายเดือน ก.ค.
ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (12-19 ก.พ.)
ดาวศุกร์ยังคงเป็นดาวประจำเมืองสุกสว่างโดดเด่นอยู่บนท้องฟ้าหลังดวงอาทิตย์ตก เมื่อท้องฟ้ามืดลงจะเริ่มเห็นดาวอังคารซึ่งสว่างน้อยกว่าและอยู่สูงกว่าดาวศุกร์ ดาวเคราะห์ทั้งสองดวงอยู่ในกลุ่มดาวปลา สัปดาห์นี้จะเริ่มสังเกตได้ว่าดาวศุกร์เคลื่อนห่างดาวอังคารมากขึ้น ตกลับขอบฟ้าในเวลา 3 ทุ่ม ดาวอังคารตกลับขอบฟ้าตามหลังดาวศุกร์ราวครึ่งชั่วโมงดาวพฤหัสบดีมีตำแหน่งอยู่ใกล้ดาวรวงข้าวในกลุ่มดาวหญิงสาว เริ่มเห็นอยู่เหนือขอบฟ้าทิศตะวันออกตั้งแต่เวลาประมาณ 4 ทุ่มครึ่ง จากนั้นเคลื่อนสูงขึ้นจนถึงจุดสูงสุดบนท้องฟ้าด้านทิศใต้ในเวลาตี 4 ดาวเสาร์อยู่ในกลุ่มดาวคนแบกงู ระหว่างกลุ่มดาวแมงป่องกับคนยิงธนู ขึ้นมาอยู่เหนือขอบฟ้าตั้งแต่เวลาประมาณตี 3 เมื่อท้องฟ้าเริ่มสว่างจะเคลื่อนสูงขึ้นไปอยู่ที่มุมเงย 40 องศา
หลังจันทร์เพ็ญในวันที่ 11 ก.พ.ที่ผ่านมา สัปดาห์นี้เข้าสู่ข้างแรม ดวงจันทร์อยู่บนท้องฟ้าเวลาเช้ามืดของทุกวัน หลัง 4 ทุ่มครึ่งของคืนวันที่ 15 ก.พ. ถึงเช้ามืดวันที่ 16 ก.พ. จะเห็นดวงจันทร์อยู่ใกล้ดาวพฤหัสบดีและดาวรวงข้าว ห่างดาวพฤหัสบดีที่ระยะ 2-3 องศา พื้นที่ด้านสว่างของดวงจันทร์ลดลงทุกวัน เหลือครึ่งดวงในวันที่ 19 ก.พ. 2560