ความรู้เกี่ยวกับพระบรมศพ : การสวดพระอภิธรรมพระบรมศพ

โดย...ศาสตราจารย์พิเศษ ธงทอง จันทรางศุ

ธรรมเนียมการสวดพระอภิธรรมศพของหลวงเป็นอย่างไร

ในเวลาที่มีผู้วายชนม์ในสังคมไทยทั่วๆ ไป เราเป็นพุทธศาสนิกชนเสียเป็นส่วนใหญ่ จะมีการบำเพ็ญกุศลตามประเพณีตามความเชื่อทางศาสนาโดยการตั้งศพบำเพ็ญกุศล และในระหว่างนั้นจะมีการสวดเป็นวาระไป สำหรับสามัญชนทั่วไป ผู้หลักผู้ใหญ่ เพื่อนฝูง เราคงปฏิบัติอยู่เป็นประจำ โดยไปฟังสวดตอนเย็นเวลา 18.30 -19.30 น. และมีการสวดโดยพระที่เรานิมนต์มาจำนวน 4 รูป และจะสวดเป็นจบหรือคาถายาวประมาณ 5-10 นาที และสวด 4 จบ อันเป็นเสร็จพิธีไปในค่ำคืนวันนั้น แขกเหรื่อก็ลากลับเป็นอันเสร็จพิธีไป นี่เป็นภาพที่เราเห็นอยู่โดยทั่วไป

ปัจจุบันคนไทยก็ไม่ได้เรียนภาษาบาลีที่พอจะเข้าใจในถ้อยคำที่สวดอยู่ตามวัดวาต่างๆ พระเถระ พระภิกษุบางวัดก็ทรงเมตตา แปลเป็นไทย แต่ยังสวดด้วยทำนองที่เอื้อนคล้ายคลึงกับการสวดในทำนองบาลี นี่เป็นสิ่งที่เราเข้าใจโดยทั่วไป พอพูดถึงงานพระศพ หรือพระบรมศพ คติความเชื่อในเรื่องการสวดพระอภิธรรมก็ไม่ได้แตกต่างกัน คือ จะมีการเชิญพระคาถาในพระบาลีมาสวด เพื่ออุทิศถวายพระราชกุศลที่เกิดขึ้นจากการฟังธรรมและอุทิศส่วนบุญส่วนกุศลถวายแด่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินี หรือสมเด็จเจ้าฟ้าที่สิ้นพระชนม์ล่วงลับไปแล้ว แต่เนื่องจากว่างานพระบรมศพในขณะนี้ แน่นอนบุคคลที่ต้องไปร่วมงานหรือไปปฏิบัติสนองพระเดชพระคุณนั้นมีจำนวนมาก เพราะฉะนั้นถ้าจะปฏิบัติอย่างสามัญชนทั่วไปสวด 3 วัน 5 วัน 7 วัน คงจะไม่เพียงพอสำหรับคนที่ตั้งใจจะปฏิบัติถวาย สนองพระเดชพระคุณ รวมทั้งคำนึงถึงพระเกียรติยศและให้เหมาะสมกับรูปแบบ แต่โบราณกาลมาได้มีการสวดแบบพระศพหรือพระบรมศพ เป็นเวลาถึง 100 วัน และความเข้าใจพื้นฐานจะสวดเฉพาะตอนเย็นเท่านั้นหรือขอเรียนว่าจริงๆ ไม่ใช่ สิ่งที่แตกต่างและเรียนเป็นข้อมูลจะมี 2-3 เรื่องด้วยกัน

พระที่จะมาสวดนั้นเป็นพระจากวัดใด อย่างไร เราไปตั้งศพที่วัดใด โดยมากก็นิมนต์พระวัดนั้นเป็นผู้สวดพระอภิธรรม แต่ของหลวงจะมีการเฉพาะเจาะจง มีพระอารามหลวง 10 พระอาราม และเป็นพระอารามที่มีมาตั้งแต่ รัชกาลที่ 1 หรือบางพระอารามอาจจะไม่ถึงขนาดนั้น แบ่งปันหน้าที่กัน แต่ละพระอารามจะมีพระอยู่จำนวนหนึ่งหรือเรียกว่ามีหนึ่งสำรับก็ได้ ทำหน้าที่ครองตำแหน่งที่เรียกว่า พระพิธีธรรม เป็นคำนามเรียกพระ 4 รูป มีหน้าที่ฝึกซ้อมสวดพระอภิธรรมและมีหน้าที่อื่นที่มอบหมายให้ แต่หน้าที่หลักก็คือไปสวดพระอภิธรรมและไปสวดตามงานต่างๆ ไม่เฉพาะงานพระบรมศพเท่านั้น แต่เป็นงานที่หลวงทรงรับเป็นเจ้าภาพในพระบรมราชานุเคราะห์ เพราะฉะนั้นจะเห็น ผู้หลักผู้ใหญ่กราบถวายบังคมลาถึงแก่กรรม ถึงแก่อนิจกรรม ตั้งศพบำเพ็ญกุศลอย่างเช่น วัดธาตุทอง ก็ใช่ว่าเจ้าภาพจะนิมนต์พระวัดธาตุทอง ในวันที่พระราชทานพระพิธีธรรมมาสวดอภิธรรม เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาจะจัดรถยนต์ไปรับพระมาสวดและไปส่งด้วย ในวันที่พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม ตรงนี้เป็นรูปประโยคอย่าไปสับสน พระพิธีธรรมเป็นนาม สวดพระอภิธรรมเป็นกิริยา

พระอารามหลวง 10 วัด ก็มีวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร ,วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร ,วัดสุทัศน์เทพวราราม ,วัดบวรนิเวศวิหาร ,วัดสระเกศ ราชวรมหาวิหาร ,วัดจักรวรรดิราชาวาส ,วัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร  ,วัดราชสิทธารามราชวรวิหาร ,วัดระฆังโฆสิตารามวรมหาวิหารและวัดอนงคารามวรวิหาร

ทำนองสวดมีทั้งการเอื้อน การทอดเสียง มีด้วยกัน 4 ทำนอง และที่ติดตามชมการถ่ายทอดของโทรทัศน์รวมการเฉพาะกิจแห่งประเทศไทย จะได้ยินการสวดพระอภิธรรมโดยพระพิธีธรรมเหล่านี้ในวาระต่างๆ ก็เป็นภาพของการปฏิบัติตามแบบธรรมเนียมที่สืบเนื่องมากว่า 200 ปีแล้ว และอาจสันนิษฐานได้ว่ามาจากสมัยกรุงศรีอยุธยาแล้ว สำหรับพระเกียรติยศของพระเจ้าแผ่นดินนั้น ก็จะได้รับการปฏิบัติถึง 100 วัน ตั้งแต่เวลา 06.00 - 24.00 น.

พระพิธีธรรมที่มาสวดพระอภิธรรมพระบรมศพ จะมีการปันเวรหรือแบ่งหน้าที่กันอย่างไร

ตามที่ได้เรียนไว้ พระอารามหลวงมี 10 พระอารามหลวง พระไม่ได้มาพร้อมกัน ในช่วงเวลาหนึ่งท่านจะมาอยู่ที่พระมหาปราสาท ทำหน้าที่อยู่ 2 ชุดด้วยกัน จาก 2 พระอาราม อาจจะเป็นวันนี้ช่วงเวลานี้มาจากวัดสุทัศน์ 1 สำรับ และวัดสระเกศ 1 สำรับ ท่านจะประจำที่เตียงสวดพระอภิธรรมทั้ง 2 เตียงเพื่อสวดพระอภิธรรม และอยากจะเรียนว่ามีการบำเพ็ญพระราชกุศลถวายภัตตาหารเช้าและถวายภัตตาหารเพลด้วยสำหรับพระที่มาสวด จะเห็นรายละเอียดของวงรอบพิธีพอสมควร ดูจากการถ่ายทอดจากโทรทัศน์รวมการเฉพาะกิจแห่งประเทศไทยที่ผ่านมา

ในเวลาเช้าที่เราถ่ายทอด คือ เวลา 06.00 น. จะมีพระมาสวดแล้ว จริงๆ พระที่มาสวดไม่ได้เพิ่งมา แต่มาตั้งแต่วันก่อนหน้านั้น ตอนบ่ายใกล้ค่ำและสวดมาตลอดค่ำและค้างแรม โดยสำนักพระราชวังจัดที่ค้างแรมในพระบรมมหาราชวัง และเวลารุ่งเช้าจะมาสวดอีกครึ่งชั่วโมง จนถึงเวลา 06.30 น.และหยุดพัก และย้ายไปประจำที่อาสน์สงฆ์ รอทรงเสด็จพระราชดำเนินประเคนภัตตาหารเช้า เพราะฉะนั้นพระสำรับนี้ปฏิบัติหน้าที่มาตั้งแต่เมื่อวานถึงตอนเช้า พอรับพระราชทานฉันเช้าเสร็จประมาณ 08.00 น. ซึ่งเห็นในช่วงถ่ายทอด ท่านก็กลับวัด กรมการศาสนาจัดรถไปส่งท่าน และเข้าใจได้ว่ามีพระอีกสำรับหนึ่ง มารอปฏิบัติหน้าที่ที่เตียงสวด 2 เตียง ก่อนหน้านั้นจะมีเจ้าหน้าที่ถวายภัตตาหารเช้าในพื้นที่ที่สำนักพระราชวังจัดเตรียมไว้ข้างล่าง ก็ถวายภัตตาหารเช้าพร้อมกัน เพียงแต่เราไม่เห็นจากการถ่ายทอด ท่านฉันเพลแล้วก็ขึ้นมาบนพระที่นั่ง เวลาดูถ่ายทอดจะเห็นเจ้านายถวายจัตุปัจจัยไทยธรรมสำหรับพระที่สวดพระอภิธรรมเสร็จเรียบร้อยแล้ว จากนั้นท่านก็จะจุดธูปเทียนสำหรับพระสำรับใหม่ที่เพิ่งมาเมื่อเช้านี้ที่ฉันเรียบร้อย และสวดตั้งแต่เช้าถึงเพลและรับพระราชทานฉันเพล และสวดไปจนถึงช่วงบ่ายต้นๆ รอจนกระทั่งพระอีก 2 สำรับ มารับเวรสำหรับสวดตอนค่ำ-เช้า ตั้งแต่ 06.30 น. เป็นวงรอบ 100 วัน

และมีเกร็ดความรู้เรื่องการถวายภัตตาหารเช้าและภัตตาหารเพล สำนักพระราชวังปฏิบัติอย่างไร ตามความรู้เข้าใจว่าจะปฏิบัติตามธรรมเนียมโบราณ ถ้าเป็นความสะดวกในสมัยนี้คงจะไปจัดหามา ในสำนักพระราชวังมีหน่วยงานย่อย หน่วยงานหนึ่งเรียกว่าหมวดทรงประเคน มีหน้าที่ปรุงอาหารถวายพระภิกษุสงฆ์ ในเวลาทรงบำเพ็ญพระราชกุศล  เช่น ถ้าทรงประเคนเวลา 07.00 น. จะต้องเทียบสำรับให้เสร็จก่อน 06.30 น. ในทางปฏิบัติงานพระบรมศพครั้งก่อนๆ เจ้าหน้าที่หมวดนี้ต้องตื่นตั้งแต่ตี 3 - 4 และทำภัตตาหาร 2 รอบ ทั้งเช้าและเย็น นี่เป็นความรู้เกร็ดประเพณี ซึ่งภูมิใจได้ว่าประเทศชาติยังมีแบบแผนที่เคร่งครัด และเรื่องพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม ก็เป็นหนึ่งในประเพณีที่สืบทอดมาช้านานแล้ว บางคนอาจจะสับสนในถ้อยคำ จริงๆ คือ พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมของหลวงนั้นเอง

เรียบเรียง ประสิทธิ์ สุนทรกิจปรีชา

ที่มา: www.thainews.prd.go.th