ดวงจันทร์บังดาว

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

ดวงจันทร์โคจรรอบโลก ตลอดทางจึงมีหลายครั้งที่ดวงจันทร์เคลื่อนเข้าบดบังดาวฤกษ์ที่เป็นฉากหลัง ส่วนใหญ่เป็นดาวที่มีความสว่างน้อย สังเกตได้ยาก เช้ามืดวันพฤหัสบดีที่ 22 ก.ย. 2559 ดวงจันทร์จะบังดาวฤกษ์ที่สว่างดวงหนึ่งบนท้องฟ้า เห็นได้ในภาคเหนือ ภาคกลางตอนบน และอาจรวมถึงบางส่วนทางด้านทิศตะวันตกของภาคตะวันออกเฉียงเหนือ

ปรากฏการณ์ที่วัตถุท้องฟ้าหนึ่งบดบังอีกวัตถุหนึ่ง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกรณีซึ่งวัตถุที่มีขนาดปรากฏใหญ่บดบังวัตถุที่มีขนาดปรากฏเล็กกว่ามาก อย่างดวงจันทร์กับดาวฤกษ์และดวงจันทร์กับดาวเคราะห์ เรียกว่าการบัง ปรากฏการณ์เช่นนี้เกิดขึ้นบ่อยสำหรับดวงจันทร์ เพราะดวงจันทร์เคลื่อนที่เร็ว โคจรรอบโลกด้วยคาบ 28.7 วัน เมื่อเทียบกับดาวฤกษ์ที่อยู่ไกลๆ (ถ้าเทียบกับดวงอาทิตย์จะมีคาบ 29.5 วัน)

ระนาบวงโคจรของดวงจันทร์ทำมุมเอียงกับสุริยวิถีหรือระนาบที่โลกโคจรรอบดวงอาทิตย์เป็นมุมประมาณ 5 องศา ดาวฤกษ์จำนวนมากซึ่งอยู่บริเวณใกล้แนวสุริยวิถีจึงมีโอกาสถูกดวงจันทร์บังได้ ส่วนใหญ่ปรากฏการณ์ดวงจันทร์บังดาวฤกษ์มักได้รับความสนใจเป็นพิเศษเมื่อดาวดวงนั้นมีความสว่างพอสมควร เห็นได้ด้วยตาเปล่า หรือสังเกตได้ง่ายด้วยกล้องของนักดูดาวสมัครเล่น ทำให้เราเห็นการเคลื่อนที่ของดวงจันทร์ท่ามกลางดาวอื่นๆ ได้ชัดเจน

ตลอดแนวสุริยวิถีซึ่งพาดผ่านกลุ่มดาวจักรราศีมีดาวฤกษ์สว่างเป็นอันดับต้นๆ บนท้องฟ้าอยู่ 4 ดวง ที่ดวงจันทร์มีโอกาสบังได้ ประกอบด้วยดาวอัลเดบารันหรือดาวตาวัวในกลุ่มดาววัว ดาวหัวใจสิงห์ในกลุ่มดาวสิงโต ดาวรวงข้าวในกลุ่มดาวหญิงสาว และดาวแอนทาเรสหรือดาวปาริชาตในกลุ่มดาวแมงป่อง

วงโคจรของดวงจันทร์รอบโลกไม่คงที่ จุดตัดระหว่างระนาบวงโคจรกับสุริยวิถีมีการเคลื่อนที่ไปรอบสุริยวิถีด้วยคาบประมาณ 18 ปี แนวเส้นทางโคจรของดวงจันทร์บนท้องฟ้าจึงเปลี่ยนไปอย่างช้าๆ ไม่ซ้ำแนวเดิม ดวงจันทร์จึงไม่บังดาวดวงเดิมได้ทุกเดือน มีเฉพาะบางช่วงปีที่ดวงจันทร์สามารถบังดาวดวงใดดวงหนึ่งได้

ช่วงปีปัจจุบันหรืออนาคตในระยะใกล้ๆ นี้ ดาวอัลเดบารันมีโอกาสถูกดวงจันทร์บังได้เฉพาะในช่วง พ.ศ. 2558-2561 ดาวหัวใจสิงห์มีโอกาสถูกดวงจันทร์บังได้ในช่วง พ.ศ. 2559-2561 ดาวรวงข้าวมีโอกาสถูกดวงจันทร์บังได้ในช่วง พ.ศ. 2567-2568 และดาวแอนทาเรสมีโอกาสถูกดวงจันทร์บังได้ในช่วง พ.ศ. 2566-2571 การบังแต่ละครั้ง ผู้สังเกตบางส่วนของโลกเท่านั้นที่มีโอกาสเห็นได้ และหากเกิดขึ้นในช่วงที่เป็นเวลากลางวันก็ไม่สามารถเห็นได้ ประเทศไทยหรือสถานที่ใดสถานที่หนึ่งบนพื้นโลกจึงมีโอกาสเห็นดวงจันทร์บังดาวสว่างได้ไม่บ่อยนัก

เช้ามืดวันพฤหัสบดีที่ 22 ก.ย. 2559 หากท้องฟ้าเปิด ไม่มีเมฆฝนบดบัง ดวงจันทร์สว่างกว่าครึ่งดวงจะเข้าบังดาวอัลเดบารันในกลุ่มดาววัว แต่เห็นได้เฉพาะพื้นที่ในภาคเหนือ ภาคกลางตอนบน และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ส่วนภาค อื่นๆ จะเห็นดาวดวงนี้อยู่ใกล้ขอบด้านทิศใต้ของดวงจันทร์ ภาคตะวันออกเฉียงเหนืออยู่ในพื้นที่ซึ่งเห็นได้ แต่คาดว่าจะสังเกตได้ยากหรือไม่สามารถสังเกตได้ เพราะเมื่อเริ่มบัง ท้องฟ้าจะสว่างขึ้นมากแล้ว เนื่องจากใกล้เวลาดวงอาทิตย์ขึ้น

หากสังเกตจากตัวเมืองเชียงใหม่ การบังเริ่มตั้งแต่เวลา 05.27 น. ขณะนั้นดวงจันทร์อยู่สูงทางทิศตะวันตก เกือบถึงจุดเหนือศีรษะ ดาวอัลเดบารันจะปรากฏอยู่ใกล้ขอบด้านสว่างของดวงจันทร์ สังเกตได้ดีในกล้องสองตาและกล้องโทรทรรศน์ การบังสิ้นสุดในเวลา 6 โมงครึ่ง ซึ่งดวงอาทิตย์ขึ้นเหนือขอบฟ้าแล้ว นั่นหมายความว่าเราจะไม่สามารถสังเกตในช่วงสิ้นสุดการบังได้ เวลาเริ่มบังสำหรับจังหวัดอื่นๆ จะแตกต่างจากนี้เล็กน้อย

ขอบเขตด้านทิศใต้ของการบังในวันนี้พาดผ่านบริเวณ อ.ไทรโยค ของ จ.กาญจนบุรี ไปถึง อ.เมือง จ.สุพรรณบุรี บริเวณที่อยู่เหนือแนวเส้นนี้มีโอกาสเห็นการบังได้ทั้งหมด ส่วนบริเวณที่อยู่ใต้แนวเส้นนี้จะไม่เห็นการบัง แต่ยังคงสามารถเห็นดาวอัลเดบารันอยู่ใกล้ขอบดวงจันทร์ ก่อนที่แสงสว่างของท้องฟ้ายามใกล้รุ่งจะกลบแสงดาวไปทั้งหมด

นักดาราศาสตร์ใช้ปรากฏการณ์ดวงจันทร์บังดาวฤกษ์สำหรับศึกษาการเคลื่อนที่ของดวงจันทร์ รวมถึงสมบัติต่างๆ ของดาวที่ถูกบัง เราสามารถวัดขนาดเชิงมุมของดาวอัลเดบารันได้จากปรากฏการณ์การบังในอดีต ซึ่งเมื่อทราบระยะห่างจากโลก ก็ทำให้ทราบขนาดที่แท้จริง

หลังจากนี้ ปีหน้าจะมีปรากฏการณ์ดวงจันทร์บังดาวอัลเดบารันให้สังเกตได้จากประเทศไทยอีกในเช้ามืดวันที่ 20 ก.ค. 2560