ชวนอ่านหนังสือหายาก หนังสืองานศพ

โดย...ส.สต

อนันต์ ชูโชติ อธิบดีกรมศิลปากร เล่าเรื่องวิวัฒนาการการพิมพ์หนังสืองานศพในประเทศไทย ในหัวข้อ คุณค่าหนังสืองานศพ เมื่อวันที่ 30 ส.ค. 2559 ในงานเสวนาวิชาการ เรื่อง ขุมทรัพย์ที่รฤกหนังสืออนุสรณ์งานศพ ณ ห้องศรีอยุธยา หอวชิราวุธานุสรณ์ สำนักหอสมุดแห่งชาติ ว่า หนังสืองานศพเป็นหนังสือหายากและมีคุณค่า จึงเชื้อเชิญให้อ่าน เพราะมีเรื่องราวที่น่ารู้หลากหลาย โดยเฉพาะคำไว้อาลัยที่คนคุ้นเคยเขียนถึงผู้ที่ถึงแก่กรรมด้วยสำนวนที่ไม่มีการเติมแต่ง ทำให้เห็นภาพความสนิทสนมทั้งสองชัดเจน

เราอาจรู้จักหน้าค่าตาผู้วายชนม์ แต่เมื่ออ่านผลงาน หรือที่ผู้เขียนไว้อาลัย ก็จะทราบว่าผู้วายชนม์ทำประโยชน์แก่ประเทศชาติมากมายนัก

เพื่อให้เห็นภาพชัดเจน อธิบดียกตัวอย่างหนังสืองานศพอดีตอธิบดีกรมศิลปากร นิคม มูสิกะคามะ ที่ท่านสุวิชญ์ รัศมิภูติ ซึ่งเป็นเพื่อนและเป็นอดีตอธิบดีกรมศิลปากรเช่นกัน ได้เขียนถึง ว่าเป็นข้อเขียนให้เห็นภาพอดีตอธิบดีนิคมได้ดีมาก ด้วยสำนวนเล่าเรื่องที่มีเสน่ห์

หนังสือที่ระลึกงานศพ อาวุธ เงินชูกลิ่น อดีตอธิบดีกรมศิลปากรเช่นกัน ก็สะท้อนอารมณ์ทางช่าง

ข้อความในปาฐกถา ตอนหนึ่งว่า หนังสืองานศพ เป็นหนังสือที่มีมานานแล้ว ตั้งแต่ต้นแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แต่ไม่แพร่หลายมากนั้น เนื่องจากค่าใช้จ่ายในการพิมพ์ค่อนข้างสูงและโรงพิมพ์ก็มีจำนวนน้อย

 

การพิมพ์หนังสืองานศพของหลวงในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (ร.5) ที่มีพระราชประสงค์จะพิมพ์เป็นเล่มแรกนั้น คือ หนังสือ พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ของเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ ที่จะทรงพิมพ์ถวายพระราชกุศลในงานถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ณ พระเมรุมาศท้องสนามหลวง เมื่อ พ.ศ. 2412 แต่พระราชดำรินั้นยังไม่บรรลุสมดังพระราชประสงค์ ผ่านมาอีก 11 ปี หนังสืองานศพที่พิมพ์เล่มแรก คือ หนังสือ รวมบทสวดมนต์ ในงานพระเมรุพระนางเรือล่ม เมื่อ พ.ศ. 2423

ต่อมา โปรดให้พิมพ์หนังสือนิบาตชาดก เอกนิบาต สำหรับพระราชทานในงานพระราชทานเพลิงพระศพกรมขุนสุพรรณภาควดี ที่พระเมรุวัดนิเวศธรรมประวัติ บางปะอิน เมื่อ พ.ศ. 2447

เล่มต่อมา คือ หนังสือสวดมนต์ ที่พิมพ์ในงานศพเจ้าคุณจอมมารดาสำลี

จะเห็นได้ว่าเนื้อหาของหนังสือที่จัดพิมพ์เหล่านี้เป็นหนังสือทางศาสนา

เมื่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเป็นสภานายกหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนคร ต่อจากกรมพระสมมตอมรพันธุ์ที่สิ้นพระชนม์ไปนั้น ต้องการพิมพ์หนังสือที่มีอยู่เผยแพร่ แต่ทุนจำกัด จึงมีพระดำริที่จะพิมพ์หนังสือแจกในงานศพตามแบบอย่างที่กรมพระสมมตฯ ได้ทรงริเริ่มไว้

หนังสือที่หอพระสมุดจัดพิมพ์และแจกในงานศพครั้งแรกๆ ส่วนใหญ่พิมพ์ในงานพระศพพระบรมวงศานุวงศ์และศพข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ เนื้อหาของหนังสือนอกจากเรื่องทางพระพุทธศาสนาแล้ว ก็ได้เพิ่มเรื่องทางประวัติศาสตร์ วรรณกรรม การท่องเที่ยว และตำราต่างๆ ให้เหมาะสมกับงานนั้น ทำให้มีผู้รับพิมพ์หนังสือมากขึ้นเป็นทวีคูณ

 

ยิ่งกว่านั้น หนังสือแจกงานศพทุกเล่มที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้จัดพิมพ์ หรือหนังสือที่หอพระสมุดวชิรญาณจัดทำ ไม่ว่าจะเมื่อครั้งกรมพระสมมตอมรพันธุ์ หรือสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเป็นสภานายก ก็จะทรงพระราชนิพนธ์ และทรงพระนิพนธ์คำนำ คำอธิบายเนื้อเรื่องสั้นบ้างยาวบ้าง หากผู้ตายเป็นบุคคลที่ทรงรู้จักคุ้นเคยแล้ว ก็จะทรงพระนิพนธ์ประวัติแทรกไว้ในหนังสือด้วย ทำให้หนังสืองานศพที่หอพระสมุดวชิรญาณจัดพิมพ์เป็นหนังสือที่มีคุณค่ายิ่งขึ้นและได้รับความนิยมชื่นชอบถึงปัจจุบัน

ปัจจุบันหนังสือที่ระลึกงานศพทุกเล่ม จัดเป็นหนังสือในกลุ่มหนังสือหายาก ทั้งนี้เพราะเป็นหนังสือที่พิมพ์เป็นที่ระลึกถึงบุคคลเพียงคนเดียวในโลก มีการจัดพิมพ์เพียงครั้งเดียวไม่สามารถหาซื้อได้ในท้องตลาดนอกจากร้านขายหนังสือเก่า ยิ่งถ้าเป็นหนังสือที่ผู้ตายเป็นพระบรมวงศานุวงศ์ เป็นบุคคลที่มีชื่อเสียง เนื้อหาของหนังสือดีแล้วหนังสืองานศพนั้นก็จะมีราคาค่อนข้างสูงตามไปด้วย

สุดท้าย อธิบดีอนันต์ กล่าวว่า ควรที่เราจะระลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เจ้านายทุกพระองค์ และบุคคลที่มีส่วนร่วมในการผลิตหนังสือที่มีคุณค่าเหล่านี้ออกมาให้ปรากฏตลอดไป เพราะหากขาดท่าน ความรู้ที่คนในปัจจุบันจะใช้ศึกษาหาความรู้ก็คงจะไม่มีอยู่ในหอสมุดแห่งชาติมากมายอย่างที่เห็นกันอยู่ในทุกวันนี้