สุริยุปราคาวงแหวน

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

สัปดาห์ที่ผ่านมา วันพฤหัสบดีที่ 1 ก.ย. 2559 ดวงจันทร์เคลื่อนมาอยู่ตรงกลางระหว่างโลกกับดวงอาทิตย์ พื้นที่บางส่วนของโลกมองเห็นดวงจันทร์บังดวงอาทิตย์ แต่บังไม่มิด เกิดปรากฏการณ์ที่เรียกว่าสุริยุปราคาวงแหวน เห็นได้เฉพาะแนวเส้นทางแคบๆ ลากผ่านด้านตะวันออกของมหาสมุทรแอตแลนติก ตอนกลางของทวีปแอฟริกา และมหาสมุทรอินเดีย

วงโคจรของดวงจันทร์รอบโลกเป็นวงรี บางครั้งดวงจันทร์ก็เข้าใกล้โลกจนมีขนาดปรากฏใหญ่กว่าดวงอาทิตย์ บางครั้งดวงจันทร์ก็อยู่ห่างโลกจนมีขนาดปรากฏเล็กกว่าดวงอาทิตย์ สุริยุปราคาเต็มดวงจะเกิดขึ้นได้เมื่อดวงจันทร์บังดวงอาทิตย์มิดหมดดวง ส่วนสุริยุปราคาวงแหวนเกิดขึ้นเมื่อดวงจันทร์ไม่สามารถบังดวงอาทิตย์ได้หมด แม้จะเคลื่อนมาตรงแนวกึ่งกลางดวงอาทิตย์ จึงเห็นดวงอาทิตย์ปรากฏเป็นวงแหวน บางครั้งเรียกว่าวงแหวนแห่งไฟ

จันทรุปราคาเกิดเมื่อโลกอยู่ระหว่างดวงอาทิตย์กับดวงจันทร์ เงาโลกที่ทอดยาวไปในอวกาศบดบังดวงจันทร์จนเกิดเป็นจันทรุปราคา หากเงาโลกบังดวงจันทร์จนมิดเรียกว่าจันทรุปราคาเต็มดวง หากบังเพียงบางส่วนเรียกว่าจันทรุปราคาบางส่วน ทั้งสุริยุปราคาและจันทรุปราคาต่างก็มีแบบเต็มดวงและบางส่วน แต่ที่เป็นแบบวงแหวนมีแต่สุริยุปราคา ไม่มีจันทรุปราคาวงแหวน เพราะขนาดของเงาโลกใหญ่กว่าขนาดปรากฏของดวงจันทร์เสมอ

สุริยุปราคาวงแหวนมีโอกาสเกิดได้มากกว่าสุริยุปราคาเต็มดวง สถิติสุริยุปราคาในระยะเวลา 5,000 ปี นับตั้งแต่ 2000 ปีก่อนคริสต์ศักราช ถึง ค.ศ. 3000 มีสุริยุปราคาเกิดขึ้นทั้งหมด 11,898 ครั้ง เป็นสุริยุปราคาบางส่วนร้อยละ 35.3 สุริยุปราคาวงแหวนร้อยละ 33.2 สุริยุปราคาเต็มดวงร้อยละ 26.7 และแบบผสม (พื้นที่บางส่วนในแนวเส้นทางสุริยุปราคาเห็นเป็นแบบเต็มดวง ที่เหลือเห็นเป็นแบบวงแหวน) ร้อยละ 4.8 ส่วนระยะเวลาที่เกิดสุริยุปราคาวงแหวนนานที่สุดคือ 12.4 นาที

สุริยุปราคาวงแหวนอาจไม่น่าสนใจเท่าสุริยุปราคาเต็มดวง เนื่องจากไม่สามารถสังเกตได้ด้วยตาเปล่า ต้องใช้แผ่นกรองแสงช่วยลดทอนแสงอาทิตย์ ท้องฟ้าไม่มืดสลัวลงอย่างในช่วงที่เกิดสุริยุปราคาเต็มดวง แต่ก็มีปรากฏการณ์ที่น่าสนใจ อย่างในช่วงที่เริ่มและสิ้นสุดการเป็นวงแหวน ขณะที่ขอบดวงจันทร์แตะขอบดวงอาทิตย์ หลายครั้งเราจะสังเกตได้ว่าพื้นผิวที่ไม่เรียบบนดวงจันทร์ก่อให้เกิดแนวสว่างของขอบดวงอาทิตย์ที่ไม่ต่อเนื่อง ในสุริยุปราคาเต็มดวงรู้จักกันดีในชื่อลูกปัดของเบลี โดยมองเห็นจุดสว่างหลายจุดตรงบริเวณแนวรอยต่อระหว่างขอบดวงจันทร์กับขอบดวงอาทิตย์เรียงต่อกันดูคล้ายลูกปัด

ประเทศไทยเห็นสุริยุปราคาวงแหวนครั้งล่าสุดเมื่อวันที่ 23 พ.ย. 2508 โดยแนวคราสวงแหวนผ่านภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เกิดสุริยุปราคาวงแหวนที่เส้นกลางแนวคราสในประเทศไทยนานประมาณ 3 นาทีครึ่ง ครั้งถัดไปจะเห็นได้ในวันที่ 21 พ.ค. 2574 โดยบริเวณที่เห็นสุริยุปราคาวงแหวนอยู่ทางภาคใต้ตอนล่าง ผ่านตอนล่างสุดของตรัง ส่วนใหญ่ของสตูลและสงขลา ทางใต้ของปัตตานี ยะลา และเกือบทั้งหมดของนราธิวาส เกิดสุริยุปราคาวงแหวนที่เส้นกลางแนวคราสในยะลานานประมาณ 4 นาทีครึ่ง นอกจากประเทศไทยแล้ว วันนั้นบางประเทศในทวีปแอฟริกา ทางใต้ของอินเดีย ตอนเหนือของศรีลังกา มาเลเซีย และอินโดนีเซีย ก็เห็นสุริยุปราคาวงแหวนได้เช่นเดียวกัน

สำหรับพื้นที่บริเวณกรุงเทพฯ สุริยุปราคาวงแหวนครั้งล่าสุดเกิดขึ้นเมื่อวันที่ 19 เม.ย. 2501 และคาดว่าคนในกรุงเทพฯ จะไม่มีโอกาสได้เห็นสุริยุปราคาวงแหวนอีกจนถึงวันที่ 28 ก.ย. 2744

จันทรุปราคาเกิดคู่กับสุริยุปราคา หากเกิดสุริยุปราคาในวันใด เราจะพบว่าก่อนหน้านั้นหรือหลังจากนั้นสองสัปดาห์ จะมีจันทรุปราคาเกิดขึ้นด้วย สัปดาห์หน้า ในคืนวันศุกร์ที่ 16 ก.ย.เข้าสู่วันเสาร์ที่ 17 ก.ย. 2559 เมื่อดวงจันทร์เคลื่อนไปอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ ดวงจันทร์จะผ่านบางส่วนของเงาโลก แต่ผ่านเฉพาะส่วนที่เป็นเงามัว เกิดเป็นจันทรุปราคาเงามัว สามารถเห็นได้ในประเทศไทย แต่ดวงจันทร์มีความสว่างลดลงเพียงเล็กน้อย พื้นผิวบางส่วนบนดวงจันทร์จะหมองคล้ำลงให้พอสังเกตได้ และยังคงเห็นเต็มดวง ไม่เว้าแหว่งแบบจันทรุปราคาที่ดวงจันทร์ผ่านเงามืดของโลก