ประชาธิปไตยในฝันของคนไทย

โดย...ทวี สุรฤทธิกุล

"คนไทยไม่มีวันที่จะเป็นประชาธิปไตยได้"

หลายคนกล่าวประโยคข้างต้น เมื่อเห็นว่า 84 ปีที่ผ่านมา เรายังวงเวียนอยู่ในวงจรอุบาทว์ ไม่เป็นประชาธิปไตยเสียที และปัจจุบันนี้เราก็วนกลับมาที่เผด็จการ “ครึ่งใบ” อยู่เช่นเดิม

คนทั่วไปมีความเข้าใจว่า ประชาธิปไตย คือ การปกครองโดยประชาชน "เสียงข้างมาก" คือ ยึดหลักการเลือกตั้งเป็นสำคัญ แท้จริงแล้วหัวใจของประชาธิปไตย คือ "เสรีภาพ" อันหมายถึงความเป็นอิสระ การยกย่องความสามารถและศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ ดังที่นักปราชญ์ในแนวคิดนี้ได้คิดค้นมาตั้งแต่คริสต์ศตวรรษที่ 17 แล้วก็มีการปรับเปลี่ยนให้เหมาะสมกับสังคมของแต่ละประเทศ ทำให้ประชาธิปไตยมีความหลากหลาย จนกลายเป็นคำถามว่า "ประชาธิปไตยคืออะไรกันแน่?" แต่เมื่อพิจารณาให้ถ้วนถี่ ไม่ว่าจะนำประชาธิปไตยนี้ไปใช้ในที่ใดๆ ก็จะมี "แกน" ของระบอบเหมือนๆ กัน นั่นก็คือ "เสรีภาพ" อันเป็นหลักใหญ่ของระบอบนี้

"เสรีภาพ" ถูกค้นพบอย่างเป็นระบบ คือ ระบบของความพยายามที่จะหาคำอธิบายว่า "อะไรคือธรรมชาติของมนุษย์?" ผู้ที่ค้นพบคนแรกก็คือ จอห์น ล็อค ปราชญ์ชาวอังกฤษในยุคคริสต์ศตวรรษที่ 17 เขาบอกว่า มนุษย์ไม่ได้อยู่ภายใต้การกำหนดของโชคชะตา หรือพระผู้เป็นเจ้า แต่มนุษย์นี้เป็นผู้กำหนดตัวของเขาเอง เพราะมนุษย์มีสิ่งที่เรียว่า "เสรีภาพ" โดยที่เสรีภาพนี้คือ "สิทธิโดยธรรมชาติ" ที่ไม่มีใครทำลายหรือแย่งชิงไปได้ เพียงแต่มนุษย์ยอมจำกัดและสละสิทธิบางอย่างก็เพียงเพื่อ "มอบหมาย" ให้มีผู้มารับผิดชอบดูแลสิทธินั้น ซึ่งเรียกคนที่มาดูแลนี้ว่า "ผู้ปกครอง" อันเป็นที่มาของการปกครองแบบประชาธิปไตย คือ การใช้ระบบตัวแทน การมอบหมาย และความรับผิดชอบร่วมกัน

หลายคนบอกว่าคนไทยเป็นประชาธิปไตยไม่ได้เพราะคนไทยขาดเสรีภาพ อันเป็นผลมาจากถูกครอบงำโดยระบอบศักดินามาหลายร้อยปี แต่ฝรั่ง เช่น อังกฤษและฝรั่งเศส ที่เป็นแม่แบบของประชาธิปไตย ก็เคยเป็นศักดินามาก่อนหลายร้อยปีเช่นเดียวกัน แต่ทำไมฝรั่งเหล่านี้จึงเป็นประชาธิปไตยได้ และเป็นประชาธิปไตยที่มีรูปแบบต่างกัน กระนั้นก็ยังคงหลักการเกี่ยวกับเสรีภาพนี้ไว้อย่างมั่นคง ปัญหาของประเทศทั้งหลายไม่ใช่ "มีความเป็นประชาธิปไตยหรือไม่?" แต่อยู่ที่ว่า "คุณให้เสรีภาพอย่างพอเพียงแล้วหรือ?"

อย่างที่กล่าวมาแล้วว่า เมื่อจะเป็นประชาธิปไตยก็จะต้องมีการมาตกลงร่วมกันว่าเราจะมอบตัวเราให้ใครปกครองดูแล รวมถึงการมอบหมายว่าจะให้อำนาจอะไรบ้างแก่ผู้ปกครอง ในกรอบเวลาเท่าไหร่ (โดยทั่วไปก็คือตามรอบเวลาการเลือกตั้ง เช่น ทุกๆ 4 ปี) จึงต้องมีการทำกฎหมายเพื่อสร้างข้อกำหนดเหล่านี้ ที่เราเรียกว่า "รัฐธรรมนูญ" และกฎหมายอื่นๆ เพื่อการปกครองดูแลกันและกัน อันเป็นที่มาของระบบ "นิติรัฐ" อันเป็นอีกแกนหนึ่งของประชาธิปไตย แล้วเราก็ถือว่าการเคารพกฎหมายนี้ คือ "ความรับผิดชอบร่วมกัน"

สังคมไทยเราขาดแค่สิ่งนี้ คือ มีกฎหมายแต่ไม่เคารพ หรือไม่ปฏิบัติตามกฎหมาย มีการฝ่าฝืนกฎหมาย แต่ที่เลวร้ายที่สุด คือ การใช้กฎหมายมาแสวงหาผลประโยชน์ให้ตัวเองและพวกพ้อง อันเป็นปัญหาของระบอบประชาธิปไตยที่ล้มลุกคลุกคลานมาเกือบศตวรรษ ดังนั้นการสร้างประชาธิปไตยให้แก่คนไทยก็ต้องเริ่มที่การทำให้คนไทย "สำนึกเคารพและปฏิบัติตามกฎหมาย"

การจะเกิดความสำนึกเช่นนั้นได้ ในวิชาจิตวิทยาว่าด้วยการพัฒนาพฤติกรรมของมนุษย์ กล่าวว่าจะต้องดำเนินการ "ควบคุม" หรือปรับพฤติกรรมของมนุษย์อย่างเป็นลำดับขั้นตอน ดังนี้

เริ่มแรก ทำให้ผู้คนรับรู้ว่าอะไรคือสิ่งที่ควรประพฤติ ถ้าเป็นเรื่องกฎหมายก็ต้องมีการฝึกฝนให้คุ้นเคยกับกฎระเบียบต่างๆ ตั้งแต่เด็กๆ อย่างเช่น กฎระเบียบของบ้าน หรือสมัยก่อนเด็กไทยจะต้องเรียนหน้าที่พลเมืองและศีลธรรม ถ้ามีการฝ่าฝืนก็ต้องให้รู้จักการรับโทษ ซึ่งคือการฝึกให้มีความรับผิดชอบนั่นเอง

จากนั้น ถ้าหากยังมีการฝ่าฝืนกฎระเบียบต่างๆ ซึ่งก็คือการขาดระเบียบวินัย การเอาแต่ใจตนเอง ก็ต้องใช้ "สังคมทัณฑ์" (ภาษาอังฤษใช้คำว่า Social Sanction) คือ การควบคุมและลงโทษโดยสังคม เช่น การตำหนิ การไม่คบ และการใช้พลังสังคมบีบบังคับ อันเป็นการเพิ่มระดับการรู้สำนึก

สุดท้าย มนุษย์ที่ถูกกล่อมเกลาทั้งจากครอบครัวและสังคมภายนอก ก็จะคุ้นเคยกับกฎเกณฑ์ต่างๆ ทั้งนี้ผู้ใช้กฎหมายก็ต้องใช้กฎหมายอย่างเคร่งครัด จริงจัง เพื่อสร้างและ "ดัด" นิสัย เพราะหากอะลุ้มอล่วย ก็จะไม่มีใครเกรงกลัวกฎหมาย ที่สุดก็จะมีคนเห็นว่าเพียงแค่ให้มีอำนาจก็จะทำอะไรตามใจก็ได้

คณะรักษาความสงบแห่งชาติ (คสช.) ถ้าจะสร้างประชาธิปไตยให้แก่คนไทย ควรจะเริ่มจากตัว คสช.นั่นเองที่จะต้องใช้กฎหมายอย่างเข้มแข็ง แม้จะยังไม่ได้ให้เสรีภาพอย่างมากมาย แต่ก็มีคำอธิบายได้ว่าการจำกัดเสรีภาพนั้นเป็นส่วนหนึ่งของการจัดการบ้านเมืองในภาวะวิกฤต หลายคนยอมรับว่า คสช.ทำงานได้ดีในบางเรื่อง แต่ในหลายๆ เรื่องก็ยังทำไม่ได้ ทั้งยังปล่อยให้คนเหล่านั้นอยู่เหนือกฎหมาย หรือดูเหมือนว่า คสช.อยากให้เป็นอย่างนั้น

ระหว่างนี้คนไทยก็ฝันไปก่อนว่า "ประชาธิปไตยกำลังมาถึง"