คลองปานามา

โดย...อรุณ จิรชวาลา

สมัยก่อนพอเอ่ยชื่อปานามา ทุกคนจะนึกถึงคลอง แต่สมัยนี้ไม่ใช่แล้ว สังคมให้ความสนใจเรื่องปานามาเปเปอร์สมากกว่า ด้วยความอยากรู้อยากเห็นว่า มีเศรษฐีหรือนักการเมืองคนไหนบ้างที่แอบไปจดทะเบียนจัดตั้งบริษัทออฟชอร์ที่นั่น เพื่อใช้หลบเลี่ยงภาษี แล้วบังเอิญโชคไม่ดี ถูกเอาชื่อมาแฉ

การเปิดให้บริการส่วนขยายของคลองปานามาเมื่อปลายเดือน มิ.ย.ที่เพิ่งจะผ่านมา จึงแทบจะไม่เป็นข่าวในบ้านเรา ทั้งๆ ที่ส่วนตัวผมรู้สึกว่าสำคัญกว่าเรื่องปานามาเปเปอร์สเป็นอันมาก โดยเฉพาะอย่างยิ่งสำหรับบ้านเราที่มีการปัดฝุ่นยกเอาเรื่องขุดคอคอดกระขึ้นมาเป็นประเด็นถกเถียงในสังคมอยู่เป็นระยะๆ

ล่าสุด ผมก็เพิ่งได้ยินคนออกมาผลักดันให้ขุดคอคอดกระอีกครั้งหนึ่ง โดยผู้พูดบอกว่าภูมิประเทศของเราเหมาะ ภาคใต้มีทะเลอยู่สองข้างเหมาะกับการขุดคลองเชื่อม และสร้างท่าเรือน้ำลึกรองรับทั้งสองฝั่งจะเป็นการพัฒนาเศรษฐกิจและยกระดับความเป็นอยู่ของประชาชนที่มีประสิทธิภาพมากกว่าวิธีอื่นๆ

แต่ผมคิดว่าเรื่องนี้ผลักดันอย่างไรก็คงไม่ผ่าน เพราะจำนวนคนที่ไม่เห็นด้วยมีมากกว่า เพียงแต่คนส่วนน้อยที่เชื่อเรื่องนี้ไม่ยอมเปลี่ยนความคิด และดูเหมือนจะมีตัวตายตัวแทนใหม่ๆ เพิ่มเข้ามาตลอดเวลา

ก่อนอื่น ผมขออนุญาตปูพื้นฐานเกี่ยวกับคลองปานามาสักเล็กน้อยคลองนี้เปิดให้บริการมาร้อยปีเศษแล้ว โดยฉลองครบรอบร้อยปีในปี 2014 เป็นคลองที่มีความยาว 77 กิโลเมตร เชื่อมมหาสมุทรแปซิฟิกกับแอตแลนติก โดยระดับน้ำในแปซิฟิกสูงกว่าประมาณ 20 เซนติเมตร แต่เรื่องนี้ไม่เป็นประเด็น เพราะระหว่างทางมีการยกระดับเรือจากระดับน้ำทะเลขึ้นไปสู่ระดับน้ำในทะเลสาบที่อยู่ด้านบนรวมทั้งสิ้นเป็นความสูงประมาณ 26 เมตร แบ่งเป็นห้องที่เรียกว่าล็อกฝั่งละ 3 ล็อก การยกหรือลดระดับไม่ใช้เครื่องสูบน้ำ แต่ใช้หลักแรงโน้มถ่วงของโลกจากน้ำในทะเลสาบ โดยทุกครั้งจะมีการสูญเสียน้ำแต่ก็จะมีไหลเติมเข้ามาในทะเลสาบเป็นการทดแทนตามธรรมชาติ

ในปี 2006 ปานามาผ่านประชามติโครงการขยายคลอง โดยแต่เดิมมีช่องทางน้ำให้เรือผ่าน 2 ช่อง เพิ่มขึ้นอีก 1 ช่องเป็น 3 ช่อง โดยช่องที่ 3 จะมีชุดล็อกที่สามารถรองรับเรือที่มีขนาดใหญ่ขึ้น นอกจากนี้ก็มีการขยายและขุดลอกทางน้ำเดิม ทำให้โดยรวมความจุของระบบเพิ่มขึ้นเป็น 2 เท่า

โครงการส่วนขยายเดิมกำหนดให้แล้วเสร็จในปี 2014 เพื่อเปิดให้บริการพร้อมกับการฉลองครบรอบร้อยปี แต่ถูกเลื่อนแล้วเลื่อนอีกหลายครั้ง จนมาเปิดได้เมื่อวันที่ 26 มิ.ย.นี้เอง เรือลำแรกที่ใช้บริการเป็นเรือสินค้าจากจีน

คลองปานามาช่วยย่นระยะทางเดินเรือได้กว่า 1.5 หมื่นกิโลเมตร แต่ถ้าวัดระยะทางจากแต่ละฝั่งคลองอ้อมทวีปอเมริกาใต้จะมากกว่า 2.2 หมื่นกิโลเมตร

พูดถึงคลองปานามาแล้ว ก็หนีไม่พ้นต้องพูดถึงคลองสุเอซ ซึ่งใหญ่กว่าและมีสินค้าผ่านมากกว่า คือ ประมาณ 8% ของการค้าโลก คลองสุเอซอยู่ในอียิปต์ เชื่อมระหว่างทะเลเมดิเตอร์เรเนียนกับทะเลแดงช่วยย่นระยะทางอ้อมทวีปแอฟริกาประมาณ 7,000 กิโลเมตร เป็นคลองที่สร้างบนพื้นราบระดับน้ำทะเล ไม่มีการยกระดับเรือระดับน้ำ 2 ฝั่งต่างกันเพียงเล็กน้อย ไม่มีผลต่อการเดินเรือ ความยาวของคลอง 193 กิโลเมตร

คลองสุเอซมีช่องทางน้ำช่องเดียว ปลายคลองทั้งสองข้างเรือแล่นสวนกันไม่ได้ มีช่วงตรงกลางประมาณ 78 กิโลเมตร ให้สวนกัน ทำให้เรือที่ผ่านคลองต้องเข้าคิวและแต่ละครั้งต้องไปกันเป็นคาราวาน

ในเดือน ส.ค. 2014 อียิปต์ได้เดินหน้าโครงการขยายคลองเช่นกันแต่ใช้เวลาปีเดียวก็เสร็จ ทำให้สามารถรองรับเรือผ่านคลองได้เป็น 2 เท่า

มีประเด็นที่ผมอยากพูดเกี่ยวกับคลองปานามา คลองสุเอซ และคลองข้ามคอคอดกระ ดังนี้

หนึ่ง ที่ผ่านมาความต้องการใช้คลองปานามากับคลองสุเอซสูงขึ้นเป็นลำดับ ตามปริมาณการค้าโลกที่เพิ่มขึ้น ในขณะเดียวกันขนาดของเรือก็มีแนวโน้มใหญ่ขึ้นด้วย จนเรือใหญ่บางขนาดแล่นผ่านคลองที่สร้างมาแล้วนับร้อยปีไม่ได้ โครงการขยายคลองจึงนอกจากจะเป็นการรองรับจำนวนเรือและปริมาณสินค้าที่เพิ่มขึ้นแล้ว ยังรองรับขนาดของเรือที่ใหญ่ขึ้นด้วย

สอง เมื่อมองไปในอนาคต คลองปานามาเริ่มมีคู่แข่งที่ชัดเจนมากขึ้น เช่น ภาวะโลกร้อนทำให้น้ำแข็งขั้วโลกเหนือละลายไปมากสะดวกกับการเดินเรือมากขึ้น ทั้งรัสเซียและแคนาดาได้เปิดเส้นทางเดินเรือใหม่ขึ้นมา ซึ่งช่วยย่นระยะทางเดินเรือระหว่างหลายประเทศและหลายท่า นอกจากนี้ระบบขนส่งสินค้าทางบกด้วยตู้คอนเทนเนอร์โดยทางรถไฟก็มีประสิทธิภาพสูงขึ้นมาก ภายในสหรัฐในปัจจุบันมีเครือข่ายเชื่อมโยงสองฝั่งมหาสมุทรและหัวเมืองด้านในอย่างเป็นระบบแล้ว ทำให้ความจำเป็นต้องใช้คลองปานามามีน้อยลง แต่ที่การจราจรผ่านคลองในระยะหลังยังสูงขึ้นเป็นเพราะสินค้านำเข้าจากจีนเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว

สาม โครงการขยายคลองปานามาตั้งงบประมาณไว้ 5‚250 ล้านเหรียญสหรัฐ แต่ตัวเลขสุดท้ายเข้าใจว่าสูงกว่านี้ เพราะล่าช้าไปเกือบ 2 ปี แม้โครงการจะผ่านประชามติฉลุย แต่ก็มีคนค้านว่าเป็นการลงทุนที่เสี่ยง นอกจากผลตอบแทนจะไม่สูงมาก คือเพียงประมาณ 12% ต่อปี กลุ่มผู้คัดค้านยังชี้ว่าบริษัทที่ปรึกษาอาจพยายามบิดเบือนค่าก่อสร้างให้ต่ำกว่าจริง และตั้งประมาณการรายได้สูงกว่าจริง เพื่อช่วยยกระดับผลตอบแทนให้เป็นที่ยอมรับ

ฟังแล้วประหลาดใจไหมครับ ทั้งๆ ที่เป็นเพียงส่วนขยาย ไม่ต้องลงทุนใหม่ทั้งหมดก็สามารถเพิ่มความจุได้เท่าตัว และทั้งๆ ที่คลองช่วยย่นระยะทางอ้อมทวีปนับหมื่นกิโลเมตร ยังถกเถียงกันว่าจะคุ้มทุนหรือไม่ ประสาอะไรกับคอคอดกระ ซึ่งต้องลงทุนทำทุกอย่างและย่นระยะทางได้น้อยกว่ามากจะมีโอกาสคุ้มทุนได้อย่างไร

สี่ มีชาวปานามาคัดค้านโครงการ ทั้งๆ ที่คนปานามาเรียกได้ว่าไม่ต้องแบกรับภาระทางการเงินแต่ประการใด ที่เป็นเช่นนี้เพราะมีองค์การบริหารคลองปานามา หรือเอซีพี แยกออกมาจากระบบการคลังของปานามา เอซีพีมีเครดิตเรตติ้งสูงกว่ารัฐบาล การกู้ยืมเงินไม่ต้องมีรัฐบาลปานามาค้ำประกัน

รูปแบบนี้มีเหตุผลทางประวัติศาสตร์ กล่าวคือแต่เดิมเขตคลองเป็นส่วนหนึ่งของดินแดนสหรัฐ ต่อมาสหรัฐคืนพื้นที่ให้ปานามา แต่ยังคงการบริหารจัดการคลอง สุดท้ายจึงตกลงกันจัดตั้งเอซีพีขึ้นมา

กรณีของคลองปานามาต่างจากคลองสุเอซ ซึ่งรัฐบาลอียิปต์ต้องกู้เงินมาขยายคลอง และแน่นอนว่าหากเราตัดสินใจขุดคอคอดกระ ก็จะเกิดภาระทางงบประมาณเป็นจำนวนมหาศาลอย่างหลีกเลี่ยงไม่พ้น ซึ่งในภาวะการคลังปัจจุบัน คงหนีไม่พ้นต้องไปรัดเข็มขัดงบประมาณด้านอื่นๆ เป็นการชดเชย

ข้อสุดท้าย เรื่องความมั่นคง ทั้งกรณีคลองปานามาและคลองสุเอซเรื่องความมั่นคงไม่เป็นประเด็น ส่วนกรณีคอคอดกระของเรามีการพูดเรื่องนี้กันมาก แต่ส่วนตัวผมไม่คิดว่าเป็นเรื่องใหญ่ ปัญหาอยู่ที่ความไม่คุ้มค่าทางเศรษฐกิจมากกว่า