พัฒนาจริยธรรม ในองค์กร (2)

โดย...ทายาท ศรีปลั่ง กรรมการผู้จัดการ บริษัท เดอะไนล์

เกิดอะไรขึ้นกับจริยธรรมและคุณธรรม?

ปัจจุบันปัญหาด้านจริยธรรมและคุณธรรมเป็นปัญหาระดับชาติ และปัญหานี้ก็ได้ลุกลามเข้ามาในองค์กรอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ ผู้เขียนจึงต้องการเจาะลึกถึงปัญหาด้านจริยธรรมและคุณธรรมในสังคมไทย

ผู้เขียนพบว่าเราควรทำความเข้าใจปัญหาของจริยธรรมและคุณธรรมในระดับประเทศเสียก่อน

งานวิจัยของ รศ.ดร.เพ็ญแข ประจนปัจจนึก ในหัวข้อ “ปัญหาการยกระดับคุณธรรม จริยธรรมของสังคมไทยเพื่อการปฏิรูปสังคม : แนวทางและการปฏิบัติ พ.ศ. 2551” มีประเด็นที่น่าสนใจดังนี้

1) สาเหตุสำคัญที่สุดของปัญหาจริยธรรมในสังคมไทยมาจากการอบรมเลี้ยงดูจากครอบครัวขาดประสิทธิภาพ ขาดตัวแบบที่ดี ไม่ส่งเสริมการพัฒนาจริยธรรมในคนตัวอย่าง

2) ระบบการศึกษาขาดประสิทธิภาพ ไม่สามารถปลูกฝังเยาวชนให้มีจิตสำนึกได้ ขาดผู้ที่เป็นตัวแบบที่ดี การเรียนการสอนไม่เน้นหนักด้านคุณธรรม จริยธรรม ไม่มีการจัดการเรียนการสอนอย่างจริงจังเพื่อพัฒนาจิตสำนึกและคุณธรรม จริยธรรม

3) สถาบันศาสนา ไม่ได้ทำหน้าที่ในการปลูกฝัง ถ่ายทอด อบรมคุณธรรม จริยธรรม แก่บุคคลอย่างจริงจัง ขาดตัวแบบที่ดีงามด้านศาสนา

4) สังคมไทยโดยรวมมีความอ่อนแอ ทำให้คนไม่เกรงกลัวและหลาบจำ บุคคลที่มีความสำคัญในด้านการบริหารและการเมือง ขาดคุณธรรม จริยธรรม ฉ้อโกง ขาดความละลายต่อความชั่ว ประพฤติผิดในรูปแบบต่างๆ

5) สังคมไทยขาดการรณรงค์เพื่อแก้ปัญหาคุณธรรม จริยธรรมอย่างจริงจัง มีการแก้ไขปัญหาอย่างไม่ต่อเนื่อง และไม่มีการประสานกันของหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ขาดระบบการบังคับและประเมินผลการปฏิบัติงานเพื่อแก้ปัญหาคุณธรรม

การพัฒนาจริยธรรมในตัวคนมีมาตั้งแต่วัยเด็กอ่อนและก็พัฒนามาเป็นลำดับตามกระบวนการเลี้ยงดูในครอบครัวและการหล่อหลอมของระบบการศึกษาและสังคม

โคลเบิร์ก (Kolberg) และเพียเจต์ (Piaget) ซึ่งเป็นนักจิตวิทยาที่มีความเชื่อว่า จริยธรรมนั้นมีพัฒนาการตามระดับวุฒิภาวะเพราะจริยธรรมเกิดจากกระบวนการทางปัญญา เมื่อมนุษย์มีการเรียนรู้มากขึ้น โครงสร้างทางปัญญาเพิ่มพูนขึ้น

แนวคิดนี้เป็นแนวคิดแบบสัมพันธนิยม (Relativism) ซึ่งเชื่อว่าจริยธรรมมีความสัมพันธ์กับอายุ กาลเวลา สถานที่ วัฒนธรรม และสภาพการณ์ ซึ่งความหมายว่า “ความถูกต้อง” “ความดี” “ความงาม” ขึ้นอยู่กับเวลา สถานที่ และองค์ประกอบอื่นๆ

นอกจากนี้ โคลเบิร์ก (Kolberg) ยังได้ศึกษาพบความสัมพันธ์ระหว่างจริยธรรมกับลักษณะอื่นของมนุษย์ ที่สำคัญคือ

1) ผู้มีจริยธรรมสูงจะเป็นผู้มีสมาธิดี สามารถควบคุมอารมณ์ของตน และมีความภาคภูมิใจในตนเองและสภาพแวดล้อมสูงกว่าผู้มีจริยธรรมต่ำ

2) พัฒนาการทางจริยธรรมของมนุษย์ ไม่ได้บรรลุจุดสมบูรณ์ในบุคคลอายุ 16 ปี เป็นส่วนมาก แต่มนุษย์ในสภาพปกติจะมีพัฒนาการทางจริยธรรมอีกหลายขั้นตอนจนอายุ 16-25 ปี

3) เหตุผลเชิงจริยธรรม (Moral Reasoning) ของแต่ละบุคคลเป็นเครื่องทำนายพฤติกรรมเชิงจริยธรรมของบุคคลนั้นในสถานการณ์แต่ละอย่างได้อีกด้วย

ตามทัศนะของโคลเบิร์ก (Kolberg) จริยธรรมแต่ละขั้นเป็นผลจาก “การคิดไตร่ตรอง” ซึ่งจำเป็นต้องอาศัยข้อมูล

ข้อมูลที่นำมาพิจารณาส่วนหนึ่งเป็นความเข้าใจของตนเองเกี่ยวกับสิ่งต่างๆ และอีกส่วนหนึ่งเป็นประสบการณ์ที่ได้รับใหม่โดยเฉพาะข้อมูลที่ได้รับฟังจากทัศนะของผู้อื่นซึ่งอยู่สูงกว่าระดับของตนเอง

นอกจากนี้ การปลูกฝังจริยธรรมในวัยผู้ใหญ่ หรือวัยทำงาน ไม่อาจกระทำได้ด้วย “การสอน” หรือ “การปฏิบัติเป็นตัวอย่างให้ดู” และไม่อาจเรียนรู้ด้วยการกระทำต่างๆ จริยธรรม “จึงสอนกันไม่ได้”

เพราะจริยธรรมพัฒนาขึ้นมาด้วยการนึกคิดของแต่ละบุคคล ตามลำดับขั้นและพัฒนาการของปัญญาซึ่งผูกพันกับอายุ ดังนั้นหากยังไม่ถึงวัยอันควร จริยธรรมบางอย่างก็ไม่เกิด

ดังนั้น ในการพัฒนาบุคลากรให้มีระดับจริยธรรมและคุณธรรมสูงขึ้นนั้น โคลเบิร์ก (Kolberg) ได้เสนอทฤษฏีการปลูกฝังจริยธรรมด้วยเหตุผล (Moral Reasoning) ซึ่งใช้กิจกรรมในการพัฒนาจริยธรรม รวมถึงการใช้กรณีศึกษาที่ผู้เข้าร่วมการอบรมต้องมีโอกาสใช้เหตุผล ความคิด ใช้ด้านคุณธรรมเพื่ออธิบายและตัดสินใจในกรณีศึกษาต่างๆ นั้น

ตัวอย่างกิจกรรมที่กระตุ้นการอภิปรายและแลกเปลี่ยนทัศนะความคิดเห็นด้านคุณธรรมและจริยธรรม อาจมีขั้นตอนดังนี้

1) การนำเสนอกรณีศึกษาที่มีประเด็นปัญหาหรือเรื่องราวเกี่ยวกับคุณธรรมและจริยธรรมที่ต้องตัดสินใจ

2) แบ่งผู้เข้าร่วมสัมมนากลุ่มย่อยตามความคิดเห็นที่แตกต่างกัน

3) ให้กลุ่มย่อยอภิปรายเหตุผล พร้อมหาข้อสรุปว่า เหตุผลที่ถูก-ผิด หรือควรทำ ไม่ควรทำ เพราะเหตุอะไร

4) สรุปเหตุผลของฝ่ายที่คิดว่าควรทำและไม่ควรทำ

จากที่กล่าวมาจะพบว่าพัฒนาการทางจริยธรรมของมนุษย์ขึ้นกับการพัฒนาการตามวัยและวุฒิภาวะทางสติปัญญา

พัฒนาการทางจริยธรรมของมนุษย์ “ไม่ใช่การป้อนรูปแบบ” แต่พัฒนาการของมนุษย์จะค่อยๆ พัฒนาไปตามวัน เวลา เจริญขึ้นเรื่อยๆ ตามวุฒิภาวะ

จริยธรรมเก่ายังจะมีรากแก้วฝังอยู่ และพัฒนาตามกาลเวลาที่มนุษย์มีวุฒิภาวะเพิ่มขึ้น เกิดเป็นจริยธรรมใหม่ขึ้น จริยธรรมไม่ได้สร้างขึ้นภายในหนึ่งวัน

คนจะมีอุปนิสัยดีงามต้องสร้างเสริมและสะสมจากการเรียนรู้ในสภาพแวดล้อมด้วยกระบวนการทางสังคม และจะเรียนรู้ได้ตามความสามารถของวุฒิภาวะ ซึ่งกำหนดโดยปฏิสัมพันธ์ระหว่างพันธุกรรมกับสิ่งแวดล้อม