ดาวพฤหัสบดีและดาวเสาร์ในปี 2559

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

ก่อนจะถึงรายละเอียดการปรากฏของดาวเคราะห์ที่เห็นด้วยตาเปล่าอีกสองดวงในปี 2559 ซึ่งเป็นภาคต่อจากสัปดาห์ที่แล้ว ผู้เขียนในฐานะหนึ่งในกรรมการวิชาการของสมาคมดาราศาสตร์ไทย ขอขอบคุณทุกท่านที่มีส่วนร่วมในการลงคะแนนสนับสนุนให้ “ชาละวัน” เป็นชื่อดาวฤกษ์บนท้องฟ้า ตามที่สมาคมฯ ได้เป็นตัวแทนหนึ่งเดียวของประเทศไทยที่ส่งชื่อเข้าประกวดในโครงการตั้งชื่อดาวของสหพันธ์ดาราศาสตร์สากล ซึ่งประกาศผลเมื่อวันที่ 15 ธ.ค.ที่ผ่านมา นอกจากชาละวันแล้ว ดาวเคราะห์บริวารของดาวก็ได้ชื่อว่าตะเภาทองและตะเภาแก้ว ตามตัวละครในเรื่องไกรทอง

ดาวพฤหัสบดี

ดาวพฤหัสบดีเป็นดาวเคราะห์ที่สว่างเป็นอันดับ 2 รองจากดาวศุกร์ มีขนาดใหญ่และมวลสูงที่สุด การหมุนรอบตัวเองอย่างรวดเร็วทำให้ดาวพฤหัสบดีมีรูปร่างเป็นทรงกลมแป้น เส้นผ่านศูนย์กลางในแนวศูนย์สูตรยาวกว่าในแนวขั้ว สามารถใช้กล้องสองตาและกล้องโทรทรรศน์สังเกตดาวบริวารของดาวพฤหัสบดีได้อย่างน้อย 4 ดวง

ดาวพฤหัสบดีโคจรรอบดวงอาทิตย์ด้วยคาบประมาณ 11.86 ปี ดาวพฤหัสบดีจึงขยับเข้าสู่กลุ่มดาวจักรราศีกลุ่มที่อยู่ถัดไปทางทิศตะวันออกปีละกลุ่มโดยประมาณ การหมุนรอบตัวเองอย่างรวดเร็วของดาวพฤหัสบดีทำให้เมฆในบรรยากาศมีลักษณะเป็นริ้วสว่างกับคล้ำสลับกัน ริ้วสว่างเป็นส่วนที่อยู่สูง ริ้วที่คล้ำกว่าเป็นส่วนที่อยู่ลึกลงไป เมฆสีขาวอยู่สูงที่สุด ประกอบด้วยผลึกแอมโมเนีย ต่ำลงไปเห็นเป็นสีน้ำตาลอ่อนกับน้ำตาลเข้ม ส่วนที่เห็นเป็นสีน้ำเงินและม่วงน่าจะเป็นบริเวณที่อยู่ลึกที่สุด

จุดแดงใหญ่ (Great Red Spot) ที่เป็นเอกลักษณ์ของดาวพฤหัสบดีคือพายุขนาดยักษ์ พัดวนทวนเข็มนาฬิกา มีทรงรี ขนาดใหญ่กว่าโลก ตำแหน่งของจุดแดงใหญ่อยู่บริเวณละติจูด 22 องศาใต้ นอกจากจุดแดงใหญ่ ยังมีโอกาสเห็นพายุขนาดเล็กที่เรียกว่าจุดขาวและจุดมืด

ต้นปี 2559 ดาวพฤหัสบดีอยู่ในกลุ่มดาวสิงโต ใกล้เส้นแบ่งพื้นที่ระหว่างกลุ่มดาวสิงโตกับกลุ่มดาวหญิงสาว ตามการแบ่งเขตกลุ่มดาวสากล จากนั้นปรากฏเคลื่อนถอยหลังเมื่อเทียบกับดาวฉากหลัง วันที่ 8-9 มี.ค. 2559 ดาวพฤหัสบดีผ่านตำแหน่งตรงข้ามกับดวงอาทิตย์และใกล้โลกที่สุดในรอบปี สว่างที่โชติมาตร -2.5 สังเกตได้ตลอดทั้งคืน

ต้นเดือน มิ.ย. ดาวพฤหัสบดีทำมุม 90 องศากับดวงอาทิตย์ โดยอยู่ห่างไปทางทิศตะวันออกของดวงอาทิตย์ จึงเห็นดาวพฤหัสบดีอยู่เหนือศีรษะขณะดวงอาทิตย์ตก และตกลับขอบฟ้าราวเที่ยงคืน ปลายเดือน ก.ค. ดาวพุธและดาวศุกร์มาปรากฏบนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ และอยู่ใกล้ดาวพฤหัสบดีในปลายเดือน ส.ค. เป็นช่วงที่ดาวพฤหัสบดีเข้าสู่กลุ่มดาวหญิงสาว และเคลื่อนต่ำใกล้ขอบฟ้า หลังจากนั้น ดาวพฤหัสบดีหายเข้าไปในแสงจ้าของดวงอาทิตย์โดยอยู่ในแนวเดียวกับดวงอาทิตย์ในปลายเดือน ก.ย.

ครึ่งหลังของเดือน ต.ค.หากท้องฟ้าเปิดอาจเริ่มเห็นดาวพฤหัสบดีอยู่ใกล้ขอบฟ้าทิศตะวันออกในเวลาเช้ามืด หลังจากนั้นดาวพฤหัสบดีเคลื่อนห่างดวงอาทิตย์มากขึ้น และยังคงอยู่บนท้องฟ้าทิศตะวันออกในเวลาเช้ามืดตลอดระยะเวลาที่เหลือของปี

ดาวเสาร์

ดาวเสาร์เป็นดาวเคราะห์ที่มีขนาดใหญ่เป็นอันดับ 2 ในระบบสุริยะ มีรูปร่างเป็นทรงกลมแป้น เส้นผ่านศูนย์กลางในแนวขั้วสั้นกว่าในแนวศูนย์สูตรราวร้อยละ 10 บรรยากาศของดาวเสาร์ถูกแบ่งเป็นแถบและเขตต่างๆ แบบเดียวกับดาวพฤหัสบดี บางครั้งเกิดแถบเมฆขนาดใหญ่สีขาวขึ้นในบรรยากาศ

ดาวเสาร์มีวงแหวนสว่างล้อมรอบอยู่ในแนวระนาบศูนย์สูตร เมื่อดูด้วยกล้องโทรทรรศน์ขนาดเล็ก สามารถแบ่งวงแหวนดาวเสาร์ออกได้เป็น 3 วง ได้แก่ วงแหวนเอ (A), บี (B), และซี (C) เรียงลำดับจากวงนอกถึงวงในสุด เมื่อสังเกตจากโลก ขอบวงแหวนจะหันเข้าหาโลกทุกๆ 15-16 ปี ครั้งล่าสุดเมื่อปลายปี 2552 ปัจจุบันดาวเสาร์กำลังหันขั้วเหนือเข้าหาดวงอาทิตย์มากขึ้นเรื่อยๆ วงแหวนดาวเสาร์จึงมีแนวโน้มขยายกว้างขึ้นในแนวเหนือ-ใต้ โดยจะกว้างที่สุดใน พ.ศ. 2560

ตลอดปี 2559 ดาวเสาร์อยู่ในกลุ่มดาวคนแบกงู ซึ่งคั่นอยู่ระหว่างกลุ่มดาวแมงป่องกับคนยิงธนู ต้นปีอยู่บนท้องฟ้าทิศตะวันออกในเวลาเช้ามืด โดยมีดาวศุกร์ผ่านมาอยู่เคียงกันในเช้ามืดวันที่ 9 ม.ค.
วันที่ 3 มิ.ย. ดาวเสาร์อยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์และใกล้โลกที่สุดในรอบปี สว่างที่โชติมาตร 0.0 หลังจากนั้นจะเริ่มเห็นดาวเสาร์ได้ตั้งแต่หลังดวงอาทิตย์ตก ดาวเสาร์อยู่บนท้องฟ้าให้สังเกตได้ในเวลาหัวค่ำต่อเนื่องไปจนถึงปลายเดือน พ.ย. โดยมีดาวอังคารมาอยู่ใกล้ในปลายเดือน ส.ค. และดาวศุกร์มาอยู่ใกล้ในปลายเดือน ต.ค.

เมื่อใกล้สิ้นปี ดาวเสาร์ออกห่างจากดวงอาทิตย์มากขึ้นจนอาจเริ่มเห็นได้เหนือขอบฟ้าทิศตะวันออกเฉียงใต้ในเวลาเช้ามืด โดยยังคงอยู่ในกลุ่มดาวคนแบกงู