ความสำคัญของคัมภีร์ใบลาน
ทุกครั้งที่พระภิกษุแสดงธรรมเทศนาต้องถือคัมภีร์ใบลานไว้ในมือด้วยความเคารพ
โดย...สมาน สุดโต
ทุกครั้งที่พระภิกษุแสดงธรรมเทศนาต้องถือคัมภีร์ใบลานไว้ในมือด้วยความเคารพ ซึ่งการแสดงความเคารพต่อคัมภีร์เริ่มตั้งแต่ผู้อัญเชิญต้องประคองไว้บนบ่า เสมือนแบก แล้วนำถวายพระธรรมกถึกที่นั่งบนธรรมาสน์ ส่วนพระธรรมกถึกต้องพนมมือไหว้ก่อนที่จะนำมาประคองไว้ที่มือทั้งสอง เพื่อแสดงพระธรรมเทศนา
การเก็บคัมภีร์ใบลาน ก็มีขั้นตอน จะเก็บที่ใดที่หนึ่งมิได้ ต้องมีหีบบรรจุ หรือตู้พระธรรมใหญ่สำหรับเก็บ
ก่อนเก็บต้องห่อคัมภีร์ด้วยผ้าเนื้อดี มีลวดลาย สานด้วยดิ้นเงิน ดิ้นทองก็มี เก็บชาย มีสายรัดเพื่อผูกคัมภีร์ให้แน่น
สตรีสูงศักดิ์ ตั้งแต่พระบรมราชินี เจ้าจอม และหม่อมห้ามในอดีต นอกจากใช้เวลาเย็บผ้าห่อคัมภีร์ในเวลาว่าง เมื่อไปฟังเทศน์ ฟังธรรม ที่วัด มีหลายพระองค์ที่ถอดผ้าสไบถวายเป็นผ้าห่อคัมภีร์ ปัจจุบันมีเก็บไว้ที่พิพิธภัณฑ์วัดราชาธิวาส สามเสน
พระทิเบต นิกายวัชรยาน มีกรรมวิธีห่อพระคัมภีร์ที่พิถีพิถันมาก เคยเห็นที่พุทธคยา ประเทศอินเดีย ท่านจะบรรจงวางผ้าห่อคัมภีร์ในพื้นที่เรียบ คลี่ผ้าออก บรรจงวางคัมภีร์ลงไปไม่ให้บอบช้ำ บรรจงห่อ มัดและเก็บด้วยอาการทะนุถนอม แม้ว่าคัมภีร์นั้นจะไม่ใช่คัมภีร์ใบลานก็ตาม
ที่ว่ามาทั้งหมดนั้น เพื่อจะบอกว่าคัมภีร์ใบลานนั้นเป็นของสูง บรรจุจารไว้ด้วยพระธรรมคำสอนของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า จะเก็บรักษาก็ดี จะนำมาอ่านก็ดี ต้องทำด้วยความเคารพเสมอ
เมื่อโลกพัฒนา การศึกษาเข้าสู่ยุคการใช้กระดาษที่มีเทคโนโลยีการพิมพ์สมัยใหม่ ทำให้ความสำคัญของคัมภีร์ใบลานค่อยๆ หมดไป จนกระทั่งนักอนุรักษ์ออกมาทำงาน
เมื่อวันที่ 28 ส.ค. 2558 นักอนุรักษ์คัมภีร์ใบลาน ทั้งไทยและต่างชาติ ร่วมกันเปิดสมาคมอนุรักษ์เอกสารโบราณ และบุญเลิศ เสนานนท์ นายกสมาคม ลงนามในบันทึกความเข้าใจกับมหาวิทยาลัยคิงส์ คอลเลจ ลอนดอน เพื่อทำงานร่วมกันในการอนุรักษ์คัมภีร์อันทรงคุณค่าให้อยู่คู่กับพระพุทธศาสนาตลอดไป
ในการนี้ สมาคมอนุรักษ์เอกสารโบราณ นิมนต์พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี) ป.ธ.9 ราชบัณฑิต เจ้าอาวาสวัดราชโอรสาราม มาแสดงปาฐกถาพิเศษ ในวันเปิดสมาคม ที่สถาบันพุทธวิชชาลัย มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนคร
พระมหาโพธิวงศาจารย์ ได้กล่าวถึงหลักการดำเนินงานสมาคมให้ประสบความสำเร็จว่าต้องใส่ใจในเรื่องอะไร พร้อมทั้งเล่าถึงประสบการณ์ที่เคยเห็นการอนุรักษ์ และการทำลายคัมภีร์ใบลานของไทยในอดีต สุดท้ายเสนอแนะในการเผยแพร่ เพราะการอนุรักษ์มิใช่การเก็บไว้เฉยๆ แต่ต้องหาวิธีเผยแพร่ด้วย
พระมหาโพธิวงศาจารย์ ซึ่งเป็นนักเขียน นักอ่าน กล่าวว่า ถ้าเข้าใจความหมายของคำว่าอนุรักษ์ และคัมภีร์ถ่องแท้ จะช่วยให้การทำงานประสบความสำเร็จตามเป้าหมายได้ไม่ยาก
เมื่อเข้าใจแล้ว ต้องขีดวงจำกัดในการดำเนินงานให้ชัดเจน แต่อย่าบอกจุดประสงค์กว้าง เพราะจะทำไม่สำเร็จ ดังที่องค์กรบางแห่งล้มเหลว เพราะตั้งจุดประสงค์ไว้กว้างแล้วทำไม่ได้
ส่วนคำว่าคัมภีร์นั้น มิใช่หมายถึงเฉพาะคัมภีร์ใบลานเท่านั้น แต่ที่จารึกในแผ่นศิลา หรือวัสดุคงทนอื่นๆ ก็จัดว่าเป็นคัมภีร์ด้วยเช่นกัน
เมื่อกล่าวถึงการอนุรักษ์ว่ามิใช่งานอยู่กับที่ แต่ต้องเคลื่อนไหว แสวงหา เพื่อนำมาศึกษา อนุรักษ์ จึงต้องรู้จักแหล่งคัมภีร์ทั้งในประเทศและต่างประเทศ เพราะคัมภีร์พระพุทธศาสนามีทั่วโลก
พระมหาโพธิวงศาจารย์ เล่าว่า ท่านเคยเดินทางไปประเทศมองโกเลีย ไซบีเรีย สมัยที่ประเทศนั้นยังอยู่กับสหภาพโซเวียตรัสเซีย โดยท่านเดินไปกับท่านกิตฺติวุฑฺโฒ ภิกฺขุ วัดมหาธาตุ และหลวงเตี่ย (พระธรรมราชานุวัตร) วัดพระเชตุพน ได้ชมคัมภีร์โบราณที่เขาเก็บรักษาไว้ ที่เมืองอูลานบาตอร์ เมืองหลวงของมองโกเลีย เห็นแล้วประทับใจว่ารักษาดีมาก
ประเทศที่รักษาคัมภีร์อย่างดีที่ท่านเห็นมา คือ เกาหลี (ใต้) จะนำออกมาให้ชม ผู้ดูแลรักษาต้องทำตัวสะอาด เช่น ใส่ถุงมือจึงจับต้องได้ แล้วเชิญมาตั้งวางที่โต๊ะซึ่งปูผ้าขาวรองรับด้วยเช่นกัน ส่วนผู้ที่ชมก็ห้ามจับต้องเด็ดขาด ดูแต่ตา
สำหรับประเทศไทยเรามีคัมภีร์ใบลานมากมาย แต่เสียหายไปก็มาก เพราะความไม่รู้ ขาดการดูแลที่ถูกต้อง
เมื่อ 40 ปีที่แล้ว เคยเห็นฝรั่งชาวเยอรมันขนคัมภีร์ใบลานจนเต็มตู้รถไฟ ได้ทราบว่าไปกว้านมาจากภาคเหนือ จะโดยวิธีใดก็ไม่ทราบ ส่วนภาษาในคัมภีร์เหล่านั้นเป็นอักษรขอมและล้านนา
ยุคต่อมามีเหตุที่ทำให้คัมภีร์ใบลานสูญไปอีก ได้แก่ ค่าในหมู่ผู้นิยมพระเครื่อง ที่คิดผิดๆ ว่า พระที่นำผงคัมภีร์ใบลานมาสร้างจะมีพระพุทธคุณสูง จึงมีคนเผาคัมภีร์ใบลานเอาผงกันมาก เป็นความคิดที่แย่มาก
เมื่อย้อนอดีตไปลึกๆ ต้องชื่นชมคนสมัยก่อนที่รู้จักรักษาพระคัมภีร์ ด้วยการสร้างหอไตรตั้งในสระน้ำเพื่อเก็บพระคัมภีร์ ไม่ให้มดปลวกกิน วัดโบราณในหลายจังหวัด เช่น วัดคูยาง จ.กำแพงเพชร วัดอีกแห่งหนึ่งที่ จ.มหาสารคาม เก็บคัมภีร์ใบลานไว้ในหอไตร เป็นคัมภีร์ที่รวบรวมความรู้ทางพระพุทธศาสนาและประเพณีวัฒนธรรมของภาคอีสานไว้ น่าอนุโมทนายิ่ง
ท่านเสนอแนะว่า เมื่อรวบรวมได้ต้องแยกแยะ คุณค่า ความเก่า ใหม่ และจัดพิมพ์ อันใดเป็นประโยชน์แล้วจัดพิมพ์ออกมา การพิมพ์หนังสือหาคนสนับสนุนได้ไม่ยาก ตัวอย่างการพิมพ์หนังสืองานศพพระเถระหลายรูปมีผู้อุปถัมภ์ แม้จะใช้เงินจำนวนมากก็ตาม
ยกตัวอย่างงานออกเมรุศพ อดีตเจ้าอาวาสวัดพระเชตุพนฯ เมื่อวันที่ 10 พ.ค. 2558 ใช้เงินพิมพ์หนังสือ 10 กว่าล้านบาท และงานออกเมรุพระศพสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช (วันที่ 15-16 ธ.ค. 2558) ก็คงใช้งบประมาณในการจัดพิมพ์ไม่น้อยกว่า 20 ล้านบาทแน่นอน
ส่วนคนทำงานแปล ท่านแนะนำว่า ต้องหาคนแปลที่มีความชำนาญด้านภาษาไทย เพราะบางทีคุณมหา เรียนจบเปรียญสูงไม่เก่งภาษาไทยก็มี ส่วนคนเก่งภาษาไทย ไม่เป็นเปรียญเลยก็มี และเป็นที่น่าสังเกตว่าผู้หญิงแปลเก่งกว่าผู้ชาย
ท่านกล่าวถึงความสำคัญในการอนุรักษ์ที่ถูกต้องว่า ต้องมีการเผยแพร่ด้วย ไม่ใช่ว่าไปหามาได้ก็มาเก็บไว้ ไม่มีประโยชน์ และผิดวัตถุประสงค์ ท่านเล่าถึงการจัดตั้งหอสมุดพระพุทธศาสนาที่พุทธมณฑล มีผู้เสนอว่าให้รับบริจาคหนังสือ หลายคนคล้อยตาม แต่มีท่านผู้หนึ่งพูดขึ้นมาทำเอาผู้เข้าประชุมสะดุ้ง เพราะพูดว่าเราสร้างหอสมุดเพื่อเก็บหนังสือ หรือเพื่อการค้นคว้า ถ้ารับบริจาคหอสมุดจะเต็มไปด้วยกองหนังสือแน่นอน
สุดท้ายท่านย้ำว่า เมื่อทำงานให้ขีดวง อย่ากว้าง และอย่ารอ งานจึงจะสำเร็จ
ในขณะเดียวกัน ดร.พิบูลย์ ชุมพลไพศาล อาจารย์กลุ่มพุทธศาสตร์ศึกษา มหาวิทยาลัยคิงส์ คอลเลจ ลอนดอน กล่าวว่า ถ้าศึกษาไปเรื่อยๆ จะพบคัมภีร์ใบลานมีความเกี่ยวโยงกันมากมาย ที่ยังไม่ได้ศึกษา ถ้าเราศึกษา จะทำให้เห็นว่า ศาสนาพุทธในทวีปเอเชียมีความเกี่ยวโยงกัน เหมือนต้นไม้ที่มีรากมากมาย แต่ยังไม่ได้ศึกษาฉะนั้น
กล่าวเฉพาะประเทศ เป็นที่น่ายินดีว่าประเทศไทยมีคัมภีร์ใบลานเหลืออยู่เป็นจำนวนมาก แม้จะมีบางส่วนสูญหายไป หากเทียบกับประเทศเพื่อนบ้าน เช่น กัมพูชา ที่คัมภีร์ใบลานสูญหายไปกว่า 90%
ในการเปิดตัวสมาคมได้มีการลงนามความร่วมมือระหว่างสมาคมกับมหาวิทยาลัยคิงส์คอลเลจ ลอนดอน ด้วย ดร.พิบูลย์ ซึ่งเป็นเลขาธิการสมาคม กล่าวว่า จะเป็นความร่วมมือ 2 ฝ่าย เพื่อช่วยให้การอนุรักษ์ไม่ให้เกิดความผิดพลาดซ้ำ และบอกว่าจะศึกษาพระพุทธศาสนา ต้องศึกษาจากคัมภีร์ใบลานโบราณ ซึ่งจะบอกข้อมูลอะไรอีกมากมาย
ดร.พิบูลย์ จนปริญญาตรีวิศวกรรมศาสตร์ จากจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย จบปริญญาโทด้านศาสนศาสตร์ที่มหาวิทยาลัย SOAS จบปริญญาเอกเมื่อ พ.ศ. 2554 เน้นการศึกษาพระพุทธศาสนาในประเทศไทยครอบคลุมช่วงเวลาตั้งแต่ศตวรรษที่ 19-20
ใน พ.ศ. 2555 เป็นนักวิจัย หลังจบปริญญาเอกที่มหาวิทยาลัยคอร์ก ไอร์แลนด์ (University Cork Ireland)
เป็นนักวิจัยให้ห้องสมุด Bodleian Library และเป็นบรรณาธิการสอบทวน (Review Editor) ให้กับวารสารพุทธศาสตร์ร่วมสมัย
จึงหวังว่า คัมภีร์ใบลานจะคงความสำคัญในแง่ที่เป็นแหล่งความรู้พระพุทธศาสนาตลอดไป