ต้นตำรับ ปากกัดตีนถีบ คนทำ 'จาก' ลุ่มน้ำตรัง

โดย...เมธี เมืองแก้ว

"ย่านซื่อ" เป็นตำบลหนึ่งของ อ.กันตัง จ.ตรัง ที่มีความเป็นมาอันยาวนาน ซึ่งเมื่อ 100 ปีก่อนชุมชนไทยและจีนอพยพมาตั้งถิ่นฐานริมฝั่งตะวันตกของแม่น้ำตรังเป็นแนวยาวหลายกิโลเมตรตามสภาพภูมิประเทศ จึงเรียกกันว่า "บ้านย่านซื่อ" และต่อมาได้เปลี่ยนเป็น ต.ย่านซื่อ ปัจจุบันมีจำนวนประชากร 559 หลังคาเรือน

แม่น้ำตรังในช่วงชุมชนย่านซื่อเป็นช่วงที่น้ำจืดไหลลงสู่น้ำเค็ม ระยะทางประมาณ 7-8 กิโลเมตร จึงมีสภาพเป็นน้ำกร่อย ทำให้พื้นที่ริมฝั่งของชุมชน อุดมสมบูรณ์ไปด้วย "ต้นจาก" มากถึง 4,000-5,000 ไร่ เป็นแหล่งใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่งของประเทศไทย "ต้นจาก" จึงกลายเป็นพืชเศรษฐกิจของชุมชน "ย่านซื่อ" ชาวบ้านไม่น้อยกว่า 30% ที่ยังคงประกอบอาชีพเย็บตับจากใช้สำหรับมุงหลังคา นำลำต้นมาทำเป็นทุ่นลอยน้ำใช้ในอุปกรณ์จับสัตว์น้ำ นำผลคือลูกจากมาทำเป็นอาหารและขนมจาก นำน้ำเลี้ยงมาทำเป็นน้ำตาลจาก เช่นเดียวกับน้ำตาลโตนด และนำทั้งใบหรือก้านใบมาจักสานเป็นหัตถกรรมพื้นบ้าน

แต่สิ่งที่สำคัญที่สุดของต้นจากก็คือ ใบอ่อน ซึ่งถือได้ว่าเป็น 1 ผลิตภัณฑ์ 1 ตำบล  หรือ OTOP เพราะใบจากของชุมชน "ย่านซื่อ" สามารถผลิตส่งขายไปทั่วในรูปแบบของอุตสาหกรรมครัวเรือน จนถือเป็นผลิตภัณฑ์ส่งออกที่สำคัญอันดับหนึ่ง นั่นเป็นเพราะคุณภาพที่พิเศษเหนือกว่าพื้นที่อื่นๆ ทำให้พืชในป่าชายเลนชนิดนี้ กลายเป็นพืชเศรษฐกิจที่มีค่าของตำบล และสร้างรายได้ให้กลับเข้าสู่ชุมชนปีละหลายล้านบาท

ดังนั้น จึงไม่แปลกที่ผู้ใดก็ตามที่ได้เดินทางยังชุมชน "ย่านซื่อ" จะต้องพบเห็นผู้คนแทบทุกครัวเรือนทำกิจกรรมจากใบจากในรูปแบบต่างๆ นับตั้งแต่การตัด-เลาะ-ตาก-อบใบจาก บริเวณริมแม่น้ำตรัง มาจนถึงการสับ-มัด-ตาก-มวนใบจาก บริเวณใต้ถุนบ้าน ก่อนบรรจุหีบห่อเพื่อนำไปส่งขายตามจังหวัดอื่นๆ รวมทั้งประเทศมาเลเซีย แต่จุดเด่นที่สุดของกระบวนการผลิตก็คือ ภาพที่กลุ่มแม่บ้านหลากวัย นับตั้งแต่สาวไปจนถึงชราต่างช่วยกันเลาะใบจากกันอย่างขะมักเขม้น จนถูกขนานนามว่า อาชีพ "ปากกัดตีนถีบ"

ขณะที่เศษใบจากที่เหลือใช้จากกระบวนการผลิต เช่น ใบ หรือก้าน ยังสามารถนำมาทำภาชนะจักสานที่ขึ้นชื่อ และกลายเป็นเอกลักษณ์เด่นของ จ.ตรัง ซึ่งนักท่องเที่ยวผู้มาเยือนจะต้องซื้อหากลับบ้านไปเป็นที่ระลึก เช่น ติหมา (ภาชนะสำหรับตักน้ำ) ที่สามารถจักสานให้เสร็จได้ด้วยเวลาแค่ชิ้นละ 4 นาที หรือเสวียนหม้อ (ภาชนะที่ใช้รองหม้อแกง) รวมทั้งยังได้มีการปรับปรุง หรือพัฒนารูปแบบของผลิตภัณฑ์เพิ่มขึ้นไปเป็นตะกร้า ที่ใส่กระดาษทิชชู่ ที่ใส่ขวดไวน์ และอื่นๆ อีกมากมาย

เสกสรร สุจริยา หรือ "โกหมู" อดีตรองนายก อบต.ย่านซื่อ บอกว่า ที่สำคัญที่สุดเหนือกว่าสิ่งอื่นใดก็คือ การที่ชุมชน "ย่านซื่อ" ยังคงช่วยกันสืบทอดอาชีพที่เกี่ยวข้องกับป่าจากมาอย่างต่อเนื่องนั้น ได้ก่อให้เกิดการอนุรักษ์ "ป่าจาก" เอาไว้อย่างสมบูรณ์ โดยร่วมกันนำมาใช้ประโยชน์อย่างเหมาะสม และไม่ยอมให้บุคคลจากภายนอกเข้ามาทำลาย ส่งผลดีต่อระบบนิเวศและสิ่งแวดล้อมของแม่น้ำตรัง เส้นเลือดใหญ่ที่หล่อเลี้ยงผู้คนมาอย่างยาวนาน ที่ยังคงไว้ซึ่งความอุดมสมบูรณ์จนถึงทุกวันนี้

วันนี้ ป่าจากบ้านย่านซื่อแห่งลุ่มน้ำตรังยังคงความอุดมสมบูรณ์ รักษาระบบนิเวศปากน้ำตรังเอาไว้ได้ต่อไป