อีโบลา

มาแล้ว มันร้ายแรงยิ่งกว่าสงคราม

โชคดีที่คำพูดนี้ไม่ได้ออกจากปากคนไทย แต่เป็นคำรำพันของคนในทวีปแอฟริกา ซึ่งกำลังอยู่กับความหวาดกลัว เพราะคนที่ติดเชื้อมีโอกาสตายสูงมากอาจถึง 90%

คนไทยเองถึงจะยังไม่เคยมีใครตายเพราะโรคนี้ แต่หลายคนก็เป็นห่วง บางคนจองทัวร์ไปท่องเที่ยวแอฟริกาไว้แล้ว ต้องจำใจยอมทิ้งมัดจำ เพราะไม่อยากเอาชีวิตไปเสี่ยง

มีคนถามผมว่ามีโอกาสที่โรคนี้จะระบาดมาถึงประเทศไทยหรือไม่ และเราควรจะเริ่มเตรียมตัวรับมือกับมันหรือยัง

คำตอบของผมคือ เรายังไม่ควรตีตนไปก่อนไข้ แต่ควรศึกษาเพื่อทำความเข้าใจกับโรคนี้ให้ดีเสียก่อน

ผมขอถือโอกาสนำประเด็นที่น่าสนใจต่างๆ เกี่ยวกับอีโบลามาเล่าสู่กันฟัง โดยขอเริ่มจากความเป็นมาก่อน ดังนี้

อีโบลาเป็นโรคที่พบครั้งแรกในปี 1976 จึงเป็นโรคค่อนข้างใหม่อายุยังไม่ถึง 40 ปีด้วยซ้ำไป ครั้งนั้นเกิดการระบาดพร้อมๆ กันในคองโกกับซูดาน ในชนบทห่างไกลความเจริญ โดยในกรณีของคองโกเป็นหมู่บ้านเล็กๆ ใกล้แม่น้ำอีโบลา กลายเป็นที่มาของชื่อไวรัสและชื่อของโรคระบาดตัวนี้

การระบาดครั้งแรกทำให้มีคนตายหลายร้อยคน หลังจากนั้นก็มีการระบาดเป็นระยะๆ เกือบทุกครั้งจะวนเวียนอยู่ในคองโก ยูกันดา ซูดาน และกาบอง ซึ่งอยู่ในตอนกลางของทวีปแอฟริกา ครั้งนี้เป็นครั้งแรกที่ระบาดในกินี เซียร์ราลีโอน ไลบีเรีย และไนจีเรีย ซึ่งอยู่ทางตะวันตกของทวีป

อีโบลาติดต่อโดยการสัมผัสกับของเหลวในร่างกายของคนหรือสัตว์ที่ป่วยหรือติดเชื้อ เช่น เลือด อสุจิ น้ำนม ของเสียที่ขับถ่ายออกมา รวมทั้งอาเจียนของผู้ป่วย โดยอาจเกิดจากการสัมผัสโดยตรง หรือผ่านภาชนะหรือผ้าที่เปื้อนคราบของเหลวเหล่านี้

เชื้อไวรัสในตระกูลอีโบลามีหลายสายพันธุ์ ที่พบนอกทวีปแอฟริกาก็มีคือที่ฟิลิปปินส์กับจีน แต่ไม่รุนแรงและไม่มีประวัติเป็นอันตรายกับมนุษย์

ในช่วงที่ยังไม่ระบาด เชื้ออีโบลาจะเก็บตัวอยู่ในสัตว์ป่า ที่แน่ชัดคือค้างคาวกินผลไม้ และอาจมีการแพร่เชื้อไปสู่สัตว์ตระกูลลิง ละมั่ง และเม่น เป็นครั้งคราว

ในการระบาดแต่ละครั้ง สันนิษฐานว่าผู้ติดเชื้อคนแรกไปสัมผัสกับสัตว์ที่ป่วยหรือตายในป่า รวมทั้งการนำสัตว์ติดเชื้อมาเป็นอาหาร หลังจากนั้นก็จะเป็นการติดต่อจากคนสู่คน

ในกรณีที่ตรวจพบเร็วและหยุดยั้งได้ทัน ก็อาจจะป่วยและตายเพียงรายเดียว แต่ส่วนใหญ่กว่าจะรู้ตัวและตรวจพบ ก็ติดเชื้อกันไปแล้วหลายราย เพราะอาการเริ่มแรกไม่มีลักษณะเฉพาะที่ชัดเจน แต่อาจคล้ายกับอีกหลายโรค เช่น มาลาเรีย ไทฟอยด์ อหิวาต์ หรือตับอักเสบ จนทำให้เกิดการเข้าใจผิด

อาการเริ่มแรกคือ ไข้สูง อ่อนแรง ปวดกล้ามเนื้อ ปวดหัว เจ็บคอ หลังจากนั้นก็อาเจียน ท้องร่วง เป็นผื่นตามตัว ตับและไตทำงานผิดปกติ รวมทั้งอาจมีอาการเลือดไหลไม่หยุด ทั้งภายในภายนอก

ระยะฟักตัวก็สั้นยาวไม่เท่ากัน มีตั้งแต่สั้นๆ เพียง 2 วัน ไปจนถึง 3 สัปดาห์

ในการระบาดครั้งนี้พบผู้ป่วยรายแรกเมื่อ 9 เดือนมาแล้ว เป็นเด็กชายวัย 2 ขวบ ในชนบทห่างไกลปืนเที่ยงในกินี หลังจากนั้นก็แพร่กระจายไปหมู่บ้านอื่นๆ บางแห่งอยู่ห่างกันนับร้อยกิโลเมตร จากนั้นก็เข้าสู่เมืองหลวงของกินี แล้วข้ามประเทศไปเซียร์ราลีโอนกับไลบีเรีย ซึ่งมีพรมแดนติดกันในช่วงหลังข้ามประเทศที่คั่นอยู่ 23 ประเทศ ไปโผล่ที่ไนจีเรีย

การระบาดครั้งนี้รุนแรงที่สุดในประวัติศาสตร์ของอีโบลา กล่าวคือ มีคนติดเชื้อแล้วกว่า 2,000 คน และตายแล้วกว่า 1,000 คน มากกว่าครั้งที่รุนแรงที่สุดในอดีตหลายเท่าตัว และที่สำคัญจนถึงวันนี้อัตราการตายนอกจากจะยังไม่ลดลงแล้วยังกลับเพิ่มขึ้นอีกด้วย

องค์การอนามัยโลกและการแพทย์ไร้พรมแดนได้ระดมสรรพกำลังออกมาต่อสู้กับการระบาดและเยียวยาผู้ป่วยอย่างสุดความสามารถ มีการประกาศภาวะฉุกเฉินและยกระดับการระบาด มีการร้องของบประมาณและความช่วยเหลือเพิ่มขึ้น แม้แต่ธนาคารโลกก็ประกาศจัดสรรงบประมาณเร่งด่วนจำนวน 200 ล้านเหรียญสหรัฐ ลงไปช่วย

ที่ทำให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องต่างๆ กังวลมากเป็นพิเศษ คือการระบาดเข้าไปในเมืองหลวงและชุมชนหนาแน่นของแต่ละประเทศต่างจากในอดีต ซึ่งมักจะจำกัดอยู่ในเขตชนบท

สาเหตุที่ทำให้การระบาดหยุดยาก ส่วนหนึ่งเป็นเพราะเป็นการระบาดในประเทศที่ไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อน ประชาชนในประเทศเหล่านี้ไม่คุ้นเคยกับโรคนี้ ทำให้ยังมีการสัมผัสผู้ติดเชื้อ เช่น ตามประเพณีในพิธีศพจะมีการกอดคนตายและก่อนพิธีจะมีการอาบน้ำให้กับศพ ถ้าคนตายเป็นหญิงก็จะถักผมให้ ถ้าเป็นชายจะโกนหัวให้ ซึ่งทั้งหมดเป็นความเสี่ยงที่ยังไม่สามารถห้ามปรามได้ทั่วถึง

แม้แต่ในโรงพยาบาลก็มีปัญหา ทั้งเจ้าหน้าที่และคนนอกที่มาเยี่ยมคนป่วยยังไม่เข้มงวดในการระมัดระวังตัวมากพอ ทำให้ในจำนวนคนป่วยและตายครั้งนี้ มีหมอ พยาบาล และเจ้าหน้าที่โรงพยาบาล รวมกันนับร้อยคน

ที่ไลบีเรียสถานพยาบาลที่ใช้เป็นที่เยียวยาและกักกันผู้ป่วยแห่งหนึ่ง ถูกชาวบ้านรวมตัวกันบุก เพราะโกรธแค้นที่รัฐบาลเอาความเสี่ยงมาให้กับชุมชน ในความสับสน มีคนถือโอกาสขโมยข้าวของเครื่องใช้ติดมือไปด้วย ซึ่งหลายอย่างมีคราบเลือดและคราบของเหลวอื่นของผู้ป่วยติดอยู่ ทำให้กังวลกันว่าการระบาดในบริเวณนั้นจะรุนแรงขึ้น

สายการบินก็เป็นพาหะสำคัญ การระบาดในไนจีเรียในขณะนี้เกิดจากเมื่อเดือนก่อนมีการนำผู้ป่วยรายหนึ่งบินมาจากไลบีเรีย ก่อนตายผู้ป่วยรายนั้นได้แพร่เชื้อไปให้อีกหลายคน รวมทั้งพยาบาลและเจ้าหน้าที่โรงพยาบาลอีกคนที่ได้ตายตามไปแล้ว

ไนจีเรียและลากอสเป็นประเทศและเมืองหลวงที่ประชากรหนาแน่นมาก เกรงกันว่าหากเกิดการระบาดแบบหยุดไม่อยู่ในลากอส จะทำให้กลายเป็นโศกนาฏกรรมครั้งใหญ่

อย่างไรก็ตาม สำหรับประเทศไทยเรายังไม่มีความจำเป็นต้องรู้สึกวิตกกังวลมากนัก เพียงแต่รัฐบาลและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องต้องไม่ตั้งอยู่ในความประมาทและมีมาตรการที่เข้มงวด โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับสายการบิน เพื่อป้องกันไม่ให้เชื้อร้ายมีโอกาสมาถึงเมืองไทย

ที่ผ่านมาอีโบลายังไม่เคยระบาดนอกทวีปแอฟริกาและแม้แต่ในแอฟริกาเอง หากมองในแง่มุมทางสถิติก็ยังจัดเป็นโรคระบาดขนาดเล็ก เพราะหากเปรียบกับบางโรคอย่างเอดส์ มาลาเรีย วัณโรค หรืออหิวาต์ จำนวนคนตายยังน้อยกว่ากันนับสิบๆ เท่า เพียงแต่อีโบลาทำให้คนหวาดกลัว เพราะยังไม่มีวัคซีนป้องกันและไม่มียารักษา ติดเชื้อแล้วมีโอกาสตายสูงและตายภายในเวลาไม่กี่วัน

อีโบลามักจะระบาดในวงจำกัด เพราะต้องสัมผัสของเหลวจากร่างกายผู้ติดเชื้อเท่านั้น ต่างจากเชื้อซาร์สหรือหวัดนกที่แพร่กระจายไปในอากาศและติดต่อได้จากการหายใจ

ผมยังเชื่อว่าการระบาดครั้งนี้จะมาไม่ถึงเมืองไทย หากหน่วยงานภาครัฐที่เกี่ยวข้องเอาจริงก็น่าจะเอาอยู่อย่างแน่นอน