พระเจ้าบรมวงศ์เธอฯ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ

เมื่อผ่านไปแถววัดเทพธิดารามวรวิหาร หลังพระบรมราชานุสาวรีย์พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว อันเคยเป็นที่ตั้งของโรงภาพยนตร์เฉลิมไทยในสมัยเก่า หลายคนก็คงจะอดสงสัยไม่ได้ว่าทำไมจึงชื่อวัดเทพธิดารามวรวิหาร

วัดเทพธิดาราม เป็นวัดที่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สร้างพระราชทานกุศลแด่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ พระราชธิดาอันเป็นที่รักและสนิทเสน่หาอย่างยิ่งพระองค์หนึ่ง ซึ่งทรงเป็น 1 ใน 7 รัตนะ ประจำรัชกาลพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วย

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ พระนามเดิมว่า พระองค์เจ้าวิลาส ทรงเป็นพระราชธิดาองค์ใหญ่ของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาบาง เมื่อวันที่ 5 ธ.ค. 2354 ณ พระบรมมหาราชวัง ทรงมีพระอนุชาร่วมมารดา คือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ ซึ่งเป็นพระบิดาในสมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี พระมเหสี ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นที่กล่าวกันว่า ในอดีตมีผู้เรียกสาคูเม็ดเล็กว่า สาคูวิลาส ซึ่งสันนิษฐานว่าสาคูอาจจะเป็นวัตถุดิบที่นำเข้าจากต่างประเทศ เพราะในสมัยนั้นผู้คนมักจะเรียกสิ่งของที่นำเข้ามาจากต่างประเทศ โดยเฉพาะประเทศอังกฤษว่า “วิลาด” แต่เมื่อถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 คำว่า วิลาด ไปคล้องจองกับพระนามสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าวิลาส พระราชธิดาของพระเจ้าแผ่นดิน ผู้คนจึงหลีกเลี่ยงไปเรียกสาคูวิลาดว่าสาคูเม็ดเล็กแทน

 

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส ประสูติเมื่อพระบิดามีพระชนมายุเพียง 26 พรรษา ในขณะยังดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ พระองค์ทรงเป็นพระราชกุมารีที่ทรงมีพระสิริโฉมมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ และทรงงดงามขึ้นตามพระชันษา ทรงมีพระทัยโอบอ้อมอารี มีพระสติปัญญาฉลาดเฉลียว โปรดหนังสือและการกวี ทรงมีพระทัยฝักใฝ่ในพระพุทธศาสนา ทรงปฏิบัติพระราชกิจร่วมกับพระบิดามาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ เมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติแล้วจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส ให้ดำรงพระอิสริยยศเป็นเจ้าต่างกรม พร้อมกับพระราชโอรสอีกพระองค์หนึ่งคือ พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าสิริวงศ์ นับเป็นการสถาปนาพระราชโอรส พระราชธิดา เป็นเจ้าต่างกรมครั้งแรกในรัชกาล ดังจดหมายเหตุทรงตั้งพระบรมวงศานุวงศ์ ดังนี้

“...ถึงปีจอ พ.ศ. 2381 ทรงตั้งกรมพระเจ้าลูกเธอเป็นครั้งแรก 2 พระองค์คือ... ทรงสถาปนาพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส เป็นกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และพระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าสิริวงศ์ เป็นกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์...”

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ทรงเข้ารับราชการฝ่ายในได้รับความไว้วางพระราชหฤทัยให้เป็นผู้รักษากุญแจพระคลังข้างใน และว่าการพนักงานต่างๆ เช่น พระสุคนธ์ และพระภูษา ทั้งยังเป็นผู้ทรงกำกับแจกเบี้ยหวัดภายในอีกด้วย

การจัดเตรียมพระภูษาและพระสุคนธ์ถวายแด่พระมหากษัตริย์ เมื่อครั้งโบราณนั้นจะต้องได้คนที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัยเป็นอย่างยิ่ง เพราะพระภูษาแต่ละองค์จะต้องสะอาดเอี่ยมและได้รับการดูแลอย่างเป็นระเบียบเรียบร้อย ประณีต บรรจง ก่อนที่จะนำมาถวายให้ทรง รวมทั้งพระสุคนธ์ก็ต้องพิถีพิถันปรุงให้มีกลิ่นหอมระรื่นชื่นใจ ดังคำพรรณนาของสุนทรภู่ จินตกวีของไทยที่ซึ่งเคยมีชีวิตรุ่งเรืองในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้กล่าวฟื้นความหลังไว้ในนิราศภูเขาทอง เมื่อเคยได้รับใช้ใกล้ชิดเจ้านายของตนว่า

“เคยหมอบใกล้ได้กลิ่นสุคนธ์ตลบ

ละอองอบรสรื่นชื่นนาสา

สิ้นแผ่นดินสิ้นรสสุคนธา

วาสนาก็สิ้นเช่นกลิ่นสุคนธ์”

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ทรงมีพระศรัทธาในพระพุทธศาสนาอย่างมั่นคงเช่นเดียวกับสมเด็จพระราชบิดา ทรงบริจาคทรัพย์ส่วนพระองค์โดยเสด็จพระราชกุศลอยู่เนืองนิตย์ นอกจากนี้พระองค์ยังทรงสืบสายพระโลหิตในความเป็นศิลปินมาจากพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระบรมราชอัยยิกาของพระองค์ด้วย แม้ว่าพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระบรมราชชนก จะไม่โปรดชุบเลี้ยงจินตกวีและศิลปินในราชสำนักเป็นพิเศษ แต่ในตำหนักของพระบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส ที่เรียกกันว่า ตำหนักใหญ่นั้นได้เป็นแหล่งรวมศิลปินแห่งราชสำนักฝ่ายในไว้เป็นจำนวนมาก ทรงมีกวีฝีปากเอกในสังกัดคนหนึ่งคือ คุณสุวรรณ ซึ่งเป็นธิดาของพระยาอุทัยธรรม (กลาง) ราชินีกุลบางช้าง กล่าวกันว่า คุณสุวรรณนั้นเคยฝากตัวเป็นศิษย์สุนทรภู่และได้เข้าไปรับใช้ใกล้ชิดเป็นข้าหลวงของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ได้แต่งกลอนเพลงยาวไว้หลายเรื่องเช่น เพลงยาวจดหมายเหตุ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพทรงประชวร เพลงยาวเรื่องหม่อมเป็ดสวรรค์ จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คุณสุวรรณได้แต่งหนังสือไว้อีกสองเรื่องคือ พระมะเหลเถไถ และอุณรุทร้อยเรื่อง

แม้จะเป็นที่กล่าวกันว่า พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่ ไม่โปรดสนับสนุนจินตกวีที่เคยรุ่งเรืองและเป็นที่โปรดปรานของพระเจ้าอยู่หัวในรัชกาลก่อน เช่น สุนทรภู่ เป็นเหตุให้สุนทรภู่มีชีวิตตกต่ำระเหเร่ร่อนไปอยู่ตามที่ต่างๆ อย่างยากลำบาก มีความหวาดกลัวในราชภัยถึงกับหนีไปบวชเป็นพระภิกษุในพระศาสนา เพราะไม่มีเจ้านายผู้ใดกล้าชุบเลี้ยงเกื้อหนุน แต่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ก็ได้ให้ความอุปการะแด่สุนทรภู่โดยเปิดเผย อันแสดงให้เห็นว่าแม้พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว จะมีเรื่องที่ทรงขุ่นเคืองพระราชหฤทัยในการประพฤติปฏิบัติของสุนทรภู่อยู่บ้าง แต่ก็มิได้มีพระทัยกริ้วโกรธต่อสุนทรภู่ ดังที่สุนทรภู่เกรงกลัวแต่ประการใด เพราะภายหลังเมื่อพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ พระอนุชา ซึ่งได้ให้ความอุปการะแก่สุนทรภู่สิ้นพระชนม์ลง พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ก็ทรงรับเอาสุนทรภู่มาอยู่ในพระอุปถัมภ์ โดยได้นิมนต์ให้พระภิกษุสุนทรภู่ไปจำพรรษาอยู่ที่วัดเทพธิดาราม ที่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบรมราชชนก สร้างพระราชทานเป็นพระราชกุศลแด่พระองค์ ซึ่งเป็นพระราชธิดาคนโปรด และทรงสนิทเสน่หาแต่ยังทรงพระเยาว์ เมื่อสุนทรภู่เข้ามาอยู่ในพระอุปถัมภ์ของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และได้ไปประจำพรรษาอยู่ ณ วัดเทพธิดารามวรวิหารนั้น สุนทรภู่กำลังแต่งหนังสือเรื่องพระอภัยมณี ซึ่งเป็นที่ชื่นชอบโปรดปรานของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ มาก ความสนุกสนานของพระอภัยมณีที่สุนทรภู่สามารถใช้จินตนาการมาร้อยเรื่องให้เป็นที่ชื่นชมของผู้อ่านมาจนถึงทุกวันนี้ได้ สำเร็จลุล่วงมาด้วยแรงสนับสนุนของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ นั่นเอง

นอกจากนี้ สุนทรภู่ยังได้แต่งหนังสืออีกหลายเรื่องถวายแด่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ อันปรากฏหลักฐานมาถึงปัจจุบันนี้คือ กาพย์พระไชยสุริยา โคลงนิราศเมืองสุพรรณ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงวิลาส กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพสิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 21 ส.ค. 2388 รวมพระชนมายุได้ 35 พรรษา พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเศร้าสลดพระราชหฤทัยและอาลัยรักในพระราชธิดาพระองค์นี้อย่างยิ่ง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเพลิง ณ ท้องสนามหลวง และบำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานตามโบราณราชเพณีอย่างครบถ้วนบริบูรณ์ทุกประการ