พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย

พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย มีพระนามเดิมว่า หม่อมเจ้าหญิงแฉ่ ศิริวงศ์ เป็นธิดาในสมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ พระองค์เจ้าศิริวงศ์ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ ซึ่งเป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ต้นราชสกุลศิริวงศ์ และหม่อมกิ่ม (ธิดาคุณแตง และจีนก๊วง แซ่จิ๋ว) ประสูติเมื่อวันพุธ เดือน 6 แรม 1 ค่ำ ปีจอ ตรงกับวันที่ 9 พฤษภาคม ปี 2381 มีพระพี่น้องร่วมพระบิดา รวม 8 พระองค์ คือ

1.หม่อมเจ้ามงคล ศิริวงศ์ ทรงได้รับสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามงคลเลิศ ในรัชกาลที่ 4 (ปี 2396)

2.หม่อมเจ้าหญิงรำเพย ศิริวงศ์ ทรงได้รับสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นกรมสมเด็จพระเทพศิรินทรามาตย์ พระบรมราชชนนีในรัชกาลที่ 5

3.หม่อมเจ้าหญิงชมชื่น ศิริวงศ์ ทรงได้รับสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชมชื่น ในรัชกาลที่ 5 (ปี 2436)

4.หม่อมเจ้าหญิงพื้นพงศ์ ศิริวงศ์ ทรงได้รับสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นพระประพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพื้นพงศ์ประยุรวงศ์สนิท ในรัชกาลที่ 5 (ปี 2413) ภายหลังรัชกาลที่ 5 ทรงเปลี่ยนคำนำหน้าเป็นพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพื้นพงศ์ประยุรวงศ์สนิท

5.หม่อมเจ้าหญิงประสงค์สันทน์ ศิริวงศ์

หม่อมเจ้าหญิงพรรณราย ศิริวงศ์ ทรงได้รับสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย

6.หม่อมเจ้าฉายเฉิด ศิริวงศ์ (หรือฉายฉันเฉิด) ทรงได้รับสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นพระประพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าฉายเฉิด ในรัชกาลที่ 5 (ปี 2418) ภายหลังรัชกาลที่ 5 ทรงเปลี่ยนคำนำหน้าเป็นพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าฉายเฉิด กรมหมื่นนฤบาลมุขมาตย์

7.หม่อมเจ้าหญิงสารพัดเพชร ศิริวงศ์

8.หม่อมเจ้าประเสริฐศักดิ์ ศิริวงศ์ ทรงได้รับสถาปนาเลื่อนพระยศเป็นพระประพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประเสริฐศักดิ์ ในรัชกาลที่ 5 (ปี 2412) ภายหลังรัชกาลที่ 5 ทรงเปลี่ยนคำนำหน้าเป็นพระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประเสริฐศักดิ์

หม่อมเจ้าหญิงพรรณราย ศิริวงศ์ ทรงเป็นพระขนิษฐาในสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี ทรงเข้ารับราชการเป็นข้าราชสำนักฝ่ายในสนองพระเดชพระคุณพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีประสูติกาลพระราชโอรส พระราชธิดา 2 พระองค์ คือ

1.สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนขัตติยกัลยา

2.สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ (พระองค์เจ้าจิตรเจริญ)

หม่อมเจ้าหญิงพรรณราย ศิริวงศ์ จึงมีศักดิ์เป็นพระมาตุจฉา (น้าน้องสาวของแม่) ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเคารพนับถือว่าเป็นญาติผู้ใหญ่ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระเจ้าน้องยาเธอ พระเจ้าน้องนางเธอร่วมพระมารดา ตรัสเรียกว่า “น้าแฉ่” ส่วนพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ 4 ตรัสเรียก “ท่านแม่” ส่วนพวกชาววังเรียกว่า “เสด็จ” หรือเสด็จข้างใน

ภายหลังเมื่อสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี พระเชษฐภคินีของพระองค์เสด็จสวรรคตแล้ว พระองค์จึงดำรงพระอิสริยยศเป็นมเหสีพระองค์เดียวตลอดรัชกาลที่ทรงปกครองฝ่ายในสืบมา ดังจะเห็นได้จากการเสด็จออกรับแขกเมืองในฐานะ “ควีน” แม้จะไม่มีการเฉลิมพระอิสริยยศให้สูงขึ้นก็ตาม

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคตนั้น พระเจ้าแผ่นดินพระองค์ใหม่ คือ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จขึ้นครองราชย์ก็จริง แต่ก็ยังมิได้ว่าราชการแผ่นดินเอง สมเด็จเจ้าพระยามหาศรีสุริยวงศ์เป็นผู้ว่าราชการแทนพระองค์ ส่วนทางด้านราชสำนักนั้น สมเด็จฯ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์ ทรงจัดการแต่ด้านนอก สำหรับพระราชฐานชั้นใน “ทูลกระหม่อมแก้ว” หรือสมเด็จฯ กรมพระยาสุดารัตนราชประยูร ผู้ทรงฟูมฟักทะนุบำรุงพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ พระเจ้าน้องนางเธอมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ พระเจ้าอยู่หัวทรงยกย่องเทิดทูนมาก ทรงตรัสเรียกว่า “เสด็จยาย” มาโดยตลอด ได้สำเร็จราชการในวัง แต่ก็ทรงมอบหมายให้เจ้าคุณราชนิกุล ซึ่งเป็นญาติพี่น้องของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ คือ เจ้าคุณคลี่ เป็นผู้จัดการบริหารทุกสิ่งอย่าง ทั้งด้านทรัพย์สินและความเป็นอยู่ทั้งหลายของข้าราชการสำนักฝ่ายใน

มาถึงแผ่นดินใหม่ ฐานะของข้าราชสำนักฝ่ายในของรัชกาลก่อนก็เปลี่ยนแปลงไป ในเวลานั้นพระโอรสธิดาของหม่อมเจ้าหญิงพรรณรายก็ยังทรงพระเยาว์อยู่มาก ต้องเปลี่ยนฐานะจากสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ กลายเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าจอมมารดาซึ่งเป็นพระชนนีก็ต้องคิดที่จะทำมาหาเลี้ยงชีพ เจ้าจอมมารดาหม่อมเจ้าหญิงพรรณรายนั้น ทรงมีฝีมือในทางช่าง ประกอบกับหม่อมมารดามีเชื้อสายจีนที่มีหัวการค้าตกทอดมาด้วย หม่อมเจ้าหญิงพรรณรายจึงคิดหนทางค้าขาย ซึ่งหม่อมเจ้าดวงจิตร จิตรพงศ์ เคยเล่าประทานสมภพ จันทรประภา ว่า “ทรงทำพุ่มขี้ผึ้งขาย ตั้งแต่ขนาดใหญ่ให้รองตะลุ่ม จนเล็กเท่าหมากดิบ ขนาดเล็กนั้นติดตัวขี้ผึ้งเท่าเมล็ดข้าวเปลือก มีตะแกรงสานด้วยไม้ไผ่รอง มีไม้ชำระ ไม้สีฟัน ไม้ขูดลิ้นครบชุด ขายได้แพงมากถึงชุดละเฟื้อง”

ว่ากันว่าหุ่นขี้ผึ้งแบบที่ใช้ตัวขี้ผึ้งบนรองกระดาษเป็นแบบที่หม่อมเจ้าหญิงพรรณรายทรงคิดขึ้นใหม่ พุ่มที่ทำกันแต่ก่อนนั้นใช้ตัวขี้ผึ้งติดบนไม้ระกำเสียบไม้ ปักบนแกนดินเหนียวเหมือนพุ่มตาด ต้องใช้ความชำนาญและเสียเวลามากยิ่งไปกว่านั้น พระองค์ยังทรงมีฝีพระหัตถ์ในการทำดอกไม้สดสวยงามมาก เมื่อในยามที่มีราชการงานหลวง ก็ทรงรับเกณฑ์งานร้อยพวงดอกไม้แขวงต่างๆ มาทำ ฝีพระหัตถ์ยังตกทอดอยู่ในวังท่าพระ และวังปลายเนิน ตราบเท่าทุกวันนี้

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระมหากรุณาธิคุณต่อพระมาตุจฉาและพระโอรสธิดาเป็นอย่างยิ่ง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้านริศรานุวัดติวงศ์ ให้มาประทับอยู่ใกล้ชิดและทรงใช้สอยในเรื่องเล็กๆ น้อยๆ อยู่เป็นประจำ จนกระทั่งสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ มีพระชนมายุได้ 13 พรรษา ก็ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีพระราชพิธีโสกันต์เป็นงานใหญ่ โดยรับสั่งว่า

“ก็การที่ได้คิดทำดังนี้ เพราะเห็นว่าจิตรเจริญเป็นลูกของน้าฉัน ควรนับว่าเป็นน้องอันสนิทขึ้นอีกชั้น ๑ เพราะเหตุดังนั้น ตัวฉันเองเล่าซึ่งได้มียศเป็นเจ้าฟ้าใหญ่ยิ่งเหมือนกับเจ้าฟ้า ซึ่งพระมารดาเป็นเจ้าฟ้า ฤๅพระมารดาเป็นพระองค์เจ้าเต็มที่ มีการราชประเพณีต่างๆ คือ โสกันต์ มีเขาไกรลาสเหมือนอย่างพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นต้น ไม่ต้องกล่าวยืดยาวต่อไปอีก การที่เป็นมาในตัวฉันดังเช่นว่ามาแล้วนี้ ก็เป็นไปเพราะพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระมหากรุณาเมตตายกย่องขึ้นให้มียศศักดิ์ถึงเพียงนี้ เป็นพระเดชพระคุณติดอยู่ไม่รู้สิ้นรู้สุด เมื่อจะเทียบตัวฉันเองกับจิตรเจริญโดยชาติตระกูลก็เสมอกัน ไม่สูงไม่ต่ำเป็นอย่างกันทีเดียว ก็ควรเป็นหลานราชวงศ์อยู่เหมือนกันอย่างนั้น ควรจะเห็นว่าที่สูงที่ต่ำกว่ากันในบรรดาศักดิ์นั้น เพราะพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์เดียว ก็เมื่อฉันได้มีการโสกันต์ใหญ่ที่สุดแล้ว ก็เห็นว่าควรจะโสกันต์ขนาดกลางนี้กับจิตรเจริญ ซึ่งเป็นผู้คล้ายคลึงกับฉัน ให้มียศมากขึ้น เหมือนพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระเมตตาแก่ฉันแล้ว”

ครั้นทรงเจริญพระชันษาได้ 20 พรรษา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างตำหนักและตกแต่งซ่อมแซมวังท่าพระขึ้นใหม่ แล้วพระราชทานให้เป็นที่ประทับเจ้าจอมมารดาหม่อมเจ้าหญิงพรรณรายพร้อมด้วยพระธิดา “พระองค์เจ้ากรรณิกาแก้ว” ได้เสด็จมาประทับด้วย แต่เป็นที่น่าเสียดายว่า พระองค์เจ้าหญิงกรรณิกาแก้ว ซึ่งได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ ในเวลาต่อมาให้ดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมขุนขัตติยกัลยา นั้นมีพระชนม์สั้น ได้สิ้นพระชนม์ไปเสียก่อน นำความโศกเศร้าอาลัยอาวรณ์มาสู่พระชนนีและพระอนุชาเป็นอย่างยิ่ง

ในปี 2443 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาเจ้าจอมมารดาหม่อมเจ้าหญิงพรรณรายขึ้นเป็น พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย ทรงดำรงพระองค์อยู่อย่างมีความสุขสงบร่มเย็น พรั่งพร้อมด้วยพระโอรส พระสุนิสา และพระนัดดาอย่างอบอุ่น จนกระทั่งวันที่ 22 มิ.ย. 2457 ก็สิ้นพระชนม์ ในขณะที่มีพระชันษา 76 ปี