สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา (1)

สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา เดิมชื่อ เปี่ยม สุจริตกุล ประสูติเมื่อวันที่ 5 มีนาคม ปี 2382 เป็นธิดาของท้าวสุจริตธำรง (นาค) กับหลวงอาสาสำแดง (แตง) หลวงอาสาสำแดงผู้บิดานั้น มีนามเดิมว่าแตง กำเนิดในรัชกาลที่ 1 ได้เข้ารับราชการในรัชกาลที่ 3 เป็นสมุหบัญชีกรมทหารมหาดเล็กเวรฤทธิ์ และได้เป็นหลวงอาสาสำแดงในรัชกาลที่ 4 มีตำแหน่งเป็นเจ้ากรมเรือนต้นซ้าย ต่อมาได้เสียชีวิตลงในราวต้นรัชกาลที่ 4 ประมาณปี 2395 ส่วนท้าวสุจริตธำรงผู้มารดานั้น มีนามเดิมว่านาค กำเนิดเมื่อวันที่ 10 กันยายน ปี 2355 ได้เป็นท้าวทองพยศในรัชกาลที่ 4 มีตำแหน่งเป็นนายวิเสทกลางสำรับหวาน ได้รับพระราชทานเบี้ยหวัดปีละ 2 ชั่ง และเป็นผู้ควบคุมเลกวัดสุทัศนเทพวราราม ท่านทั้งสองนี้ตั้งบ้านเรือนอยู่ที่บ้านสุจริตกุล ถนนตีทองใกล้วัดราชบพิธในปัจจุบันนี้

สมเด็จพระปิยมาวดีฯ ทรงเป็นกุลสตรีรูปงาม ฉลาดกล้า และคล่องแคล่วว่องไว เมื่อยังเยาว์ทรงได้รับการฝึกหัดละครจนเป็นที่ยกย่องว่า ทรงมีความสามารถในทางนาฏศิลป์เป็นเอกอุ เมื่อครั้งแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ช้างเผือกเชือกที่ 2 ในปี 2397 จึงโปรดให้เล่นละครสมโภช

สมเด็จพระปิยมาวดีฯ ทรงเป็นละครหลวงที่ได้รับการฝึกหัดเป็นชุดแรก และได้เล่นเป็นตัวพระโดยทรงออกโรงเป็นอุณากรรณในละครพระราชนิพนธ์เรื่องอิเหนา ความงามของการแสดงในครั้งนั้นเป็นที่เลื่องลือนัก

สมดังพระราชนิพนธ์ในตอนชาวเมืองดาหลังชมโฉมอุณากรรม อันเป็นความงามของนางบุษบาตอนที่ปลอมตัวเป็นชายว่า

“ต่างพินิจพิศโฉมอุณากรรณ ว่างามดังอสัญแดหวา

อันบุรุษสุดสิ้นแดนชวา ทั้งในใต้ฟ้ามิเทียมทัน

บ้างว่าเปรียบเทวัญนั้นเห็นผิด ดูจริตรูปร่างเหมือนนางสวรรค์

นวลละอองผ่องพักตร์ผิวพรรณ ดังบุหลันวันเพ็ญอำไพ”

ต่อมาเมื่อ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้สมเด็จพระปิยมาวดีฯ เข้ารับราชการในพระองค์ในตำแหน่งสนมเอกจึงไม่น่าประหลาดใจที่ได้พระราชทานนามพระราชโอรสองค์ใหญ่ที่ประสูติแต่สมเด็จพระปิยมาวดีฯ ว่า “พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย” ส่วนพระราชโอรสองค์ที่ 2 ลำดับต่อมาก็ได้รับพระราชทานนามว่า “พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงษ” อันหมายถึงวงศ์อสัญแดหวา หรือว่าวงศ์เทวัญ ในวรรณะของตัวเอก ดังที่ปรากฏในละครบทพระราชนิพนธ์นั่งเอง

สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา ทรงมีพระราชโอรส พระราชธิดา 6 พระองค์ คือ

1. พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย

2. พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงษ (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ)

3. พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ (สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทาพระบรมราชเทวี)

4. พระองค์เจ้าสว่างวัฒนา (สมเด็จพระศรีสวรินทราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า)

5. พระองค์เจ้าเสาวภาผ่องศรี (สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ)

6. พระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ (สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัตนวิศิษฎ์)

ในช่วงที่เข้ารับราชการฝ่ายใน แอนนา ลีโอโนเวนส์ ผู้เป็นพระอาจารย์สอนภาษาอังกฤษ ได้กล่าวถึงพระอุปนิสัยส่วนตัวของพระองค์ในขณะนั้น ความว่า

“คุณจอมมารดาเปี่ยมมิใช่สตรีที่อ่อนแอ แต่เป็นสตรีที่มีความฉลาดและรู้ถึงพระทัยพระเจ้าอยู่หัวเวลาไม่เข้าเฝ้าก็มีข้ออ้างว่าป่วยบ้าง ติดเลี้ยงบุตรธิดาบ้าง แต่ท่านก็มิใช่คนขี้เกียจแต่อย่างใด”

หลังจากการสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เจ้าจอมมารดาเปี่ยมก็ได้ทำหน้าที่อภิบาลพระโอรสพระธิดาให้ได้รับการศึกษาอบรมตามแบบอย่างพระราชประเพณีเยี่ยงบรรดาลูกหลานเจ้านาย และผู้มีสกุลที่มีมาแต่ก่อน ประกอบกับการดูแลเอาใจใส่เป็นอย่างดีของท้าวทองพยศ (นาค) ผู้เป็นยายทำให้นัดดาทั้ง 6 พระองค์เจริญพระชันษา อย่างพร้อมมูลพระธิดาทั้ง 3 พระองค์ของเจ้าจอมมารดาเปี่ยมได้เข้ารับราชการสนองพระเดชพระคุณ เป็นข้าราชการฝ่ายใน ของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นที่โปรดปรานสนิทเสน่หา ได้รับการสถาปนาให้ดำรงอิศริยยศพระมเหสีเทวีถึง 3 พระองค์ ส่วนพระโอรสอีก 3 พระองค์ก็ได้เข้ารับราชการสนองพระเดชพระคุณในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าอยู่หัว ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ แม้พระโอรสพระองค์ใหญ่ คือ พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย จะสิ้นพระชนม์ในวัยหนุ่ม แต่พระโอรสอีก 2 พระองค์ คือ พระองค์เจ้าเทวัญอุไทยวงษ์ และพระองค์เจ้าสวัสดิโสภณ ก็ได้ทรงรับใช้สนองพระเดชพระคุณรับราชการทำคุณประโยชน์ให้แก่ชาติบ้านเมืองเป็นเอนกอนันต์ในเวลาต่อมา