สมเด็จฯ พระมหาเถระ แห่งคณะสงฆ์ไทย

โดย...สมาน สุดโต

สมเด็จพระราชาคณะ เป็นสมณศักดิ์ บรรดาศักดิ์ หรือยศที่พระสงฆ์ได้รับพระราชทานจากพระมหากษัตริย์ ปัจจุบันมี 9 ตำแหน่ง แบ่งเป็น 3 ลำดับ คือ 1.สมเด็จพระสังฆราชเจ้า 2.สมเด็จพระสังฆราช และ 3.สมเด็จพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏ

สมเด็จพระสังฆราชเจ้า ได้แก่ สมเด็จพระสังฆราช ที่เป็นพระบรมวงศานุวงศ์ เช่น สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์ (ม.ร.ว.ชื่น นพวงศ์)

สมเด็จพระสังฆราช ได้แก่ สมเด็จพระสังฆราชที่เป็นสามัญชน แต่ให้ใช้ราชาศัพท์เทียบเท่าพระราชวงศ์ ชั้นหม่อมเจ้า

สมเด็จพระราชาคณะ เป็นลำดับที่ 3 เรียกว่าสมเด็จพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏ แต่การจะได้รับการสถาปนาขึ้นชั้นสุพรรณบัฏ ต้องดำรงสมณศักดิ์ชั้นเจ้าคณะรอง หรือชั้นหิรัญบัฏมาก่อน

เมื่อพระเถระรูปใดจะได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จ จะต้องจารึกชื่อลงในแผ่นทองคำ ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม เรียกว่า พิธีจารึกสุพรรณบัฏ จึงมีชื่อเรียกรวมว่า สมเด็จพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏ

สมเด็จพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏทุกรูปต้องเป็นกรรมการมหาเถรสมาคม โดยตำแหน่ง และมีหน้าที่เป็นคณะผู้ปฏิบัติหน้าที่สมเด็จพระสังฆราชทุกรูป

ปัจจุบันตำแหน่งสมเด็จพระราชาคณะชั้นสุพรรณบัฏมี 9 รูป รวมทั้งตำแหน่งสมเด็จพระสังฆราช 1 พระองค์ แต่ขณะนี้เหลือ 7 รูป หลังจากสมเด็จพระพุฒาจารย์ (เกี่ยว อุปเสโณ) ประธานคณะผู้ปฏิบัติหน้าที่สมเด็จพระสังฆราช มรณภาพเมื่อวันที่ 10 ส.ค. 2556 และสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก (เจริญ สุวฑฺฒโน) สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 24 ต.ค. 2556

7 รูปที่เหลือ เรียงลำดับตามอาวุโสสมณศักดิ์ (เป็นสมเด็จก่อนหลัง) ได้แก่

1.สมเด็จพระมหารัชมังคลาจารย์ (ช่วง วรปุญฺโญ ป.ธ.9) (มหานิกาย) เกิดวันที่ 26 ส.ค. 2468 อายุ 88 ปี ปัจจุบันดำรงตำแหน่งประธานคณะผู้ปฏิบัติหน้าที่สมเด็จพระสังฆราช กรรมการมหาเถรสมาคม แม่กองงานพระธรรมทูต ประธานคณะพระธรรมจาริก และเจ้าอาวาสวัดปากน้ำ (พระอารามหลวง)

ได้รับพระราชทานสถาปนาสมณศักดิ์ขึ้นเป็นสมเด็จพระราชาคณะเมื่อ พ.ศ. 2538

2.สมเด็จพระมหาวีรวงศ์ (มานิต ถาวโร ป.ธ.9) (ธรรมยุต) เกิดวันที่ 29 ธ.ค. 2460 อายุ 96 ปี เจ้าอาวาสวัดสัมพันธวงศ์ กรรมการมหาเถรสมาคม ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะเมื่อ พ.ศ. 2544

3.สมเด็จพระมหามุนีวงศ์ (อัมพร อมฺพโร ป.ธ.6) (ธรรมยุต) เกิดวันที่ 26 มิ.ย. 2470 อายุ 86 ปี เจ้าอาวาสวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม กรรมการมหาเถรสมาคม ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะเมื่อ พ.ศ. 2552

4.สมเด็จพระวันรัต (จุนท์ พฺรหฺมคุตฺโต ป.ธ.9) (ธรรมยุต) เกิดวันที่ 17 ก.ย. 2479 อายุ 77 ปี ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดบวรนิเวศวิหาร รักษาการเจ้าคณะใหญ่ธรรมยุต เจ้าคณะกรุงเทพมหานคร สมุทรปราการ (ธ) รักษาการเจ้าอาวาสวัดมกุฏกษัตริยาราม และวัดตรีทศเทพ ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะเมื่อ พ.ศ. 2552

5.สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (วีระ ภทฺทจารี ป.ธ.9) (มหานิกาย) เกิดวันที่ 26 ม.ค. 2473 อายุ 83 ปี เจ้าอาวาสวัดสุทัศนเทพวราราม กรรมการมหาเถรสมาคม ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะเมื่อ พ.ศ. 2553

6.สมเด็จพระธีรญาณมุนี (สมชาย วรชาโย ป.ธ.8) (ธรรมยุต) เกิดวันที่ 22 ต.ค. 2490 อายุ 66 ปี เจ้าอาวาสวัดเทพศิรินทราวาส เลขาธิการเจ้าคณะใหญ่ธรรมยุต กรรมการมหาเถรสมาคม ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะเมื่อ พ.ศ. 2553

7.สมเด็จพระพุทธชินวงศ์ (สมศักดิ์ อุปสโม ป.ธ.9 Ph.D.) (มหานิกาย) เกิดวันที่ 2 ก.พ. 2484 อายุ 73 ปี เจ้าอาวาสวัดพิชยญาติการาม เจ้าคณะใหญ่หนกลาง กรรมการมหาเถรสมาคม ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชาคณะเมื่อ พ.ศ. 2554

อาวุโส

มีคำถามว่าสมเด็จพระราชาคณะรูปใดมีสิทธิได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จพระสังฆราชแทนสมเด็จพระสังฆราชที่สิ้นพระชนม์ คำตอบคือเป็นพระราชอำนาจของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

แต่การที่จะให้พระเถระรูปใดปฏิบัติหน้าที่สมเด็จพระสังฆราช ในกรณีที่สมเด็จพระสังฆราชไม่อยู่ในประเทศ หรือไม่สามารถปฏิบัติหน้าที่ได้ มาตรา 10 แห่งพระราชบัญญัติคณะสงฆ์ พ.ศ. 2505 แก้ไขเพิ่มเติม พ.ศ. 2535 ให้สมเด็จพระราชาคณะที่อาวุโสโดยสมณศักดิ์ (แทนอาวุโสโดยพรรษา) เป็นผู้ปฏิบัติหน้าที่สมเด็จพระสังฆราช ดังที่ วิษณุ เครืองาม เขียนไว้ในหนังสือโลกนี้คือละคร (หน้า 361) ว่า

สาเหตุที่แก้ไขใหม่ในครั้งนั้นคือ วันหนึ่งในปี 2534 สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช ได้รับสั่งให้พระมหารัชมังคลาจารย์ ผู้ช่วยเจ้าอาวาสวัดบวรนิเวศวิหารมาตามตัวผมและคุณมีชัยฤชุพันธุ์ รองนายกรัฐมนตรีในขณะนั้นไปเฝ้าที่วัดรับสั่งว่ากฎหมายคณะสงฆ์เดิมปี 2505 สมัยจอมพลสฤษดิ์ใช้หลัก “สมเด็จพระราชาคณะผู้มีอาวุโสสูงสุดโดยพรรษา” ตลอดมา แม้แต่เวลาที่สมเด็จพระสังฆราชสิ้นพระชนม์ลง ก็ให้สมเด็จพระราชาคณะผู้มีอาวุโสสูงสุดโดยพรรษาเป็นผู้ปฏิบัติหน้าที่ เป็นเหตุให้ได้สมเด็จพระผู้เฒ่าซึ่งชราที่สุดและอาจอาพาธหนัก มาเป็นผู้ปฏิบัติหน้าที่ก่อนจะมีการแต่งตั้งสมเด็จพระสังฆราชพระองค์ใหม่

ทั้งที่จริงเวลาทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งสมเด็จพระสังฆราชพระองค์จริง โดยธรรมเนียมแล้วก็มิได้ทรงแต่งตั้งจากสมเด็จที่ชราที่สุดเลย เพราะอาจเพิ่งเป็นสมเด็จพระราชาคณะเพียงไม่กี่วันมานี้ก็ได้ เพียงแต่อายุ 90 หรือ 98 จึงอาวุโสสูงสุดโดยพรรษา หากแต่จะทรงแต่งตั้งจากพระภิกษุที่รับหิรัญบัฏ (น่าจะเป็นสุพรรณบัฏ) ครองสมณศักดิ์สมเด็จพระราชาคณะก่อนรูปอื่นทั้งหมด ไม่ว่าจะมีพรรษายุกาลเท่าใดก็ตาม

ผมจำได้ว่าวันนั้น สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช ยังทรงอธิบายด้วยว่า ลองสังเกตดูเวลามีงานพระราชพิธีในวัง สมเด็จพระราชาคณะท่านจะนั่งเรียงตามลำดับว่าใครเป็นสมเด็จก่อนหรือหลัง ท่านไม่ได้นั่งเรียงตามพรรษาอย่างกรณีพิธีราษฎร์ทั่วไปอย่างสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (พุฒ) วัดสุวรรณาราม บางกอกน้อย ถ้าว่าโดยพรรษาแล้ว ท่านเจริญพรรษาสูงกว่าสมเด็จพระราชาคณะทุกรูป แม้แต่สมเด็จพระญาณสังวร แต่โดยที่ท่านได้รับแต่งตั้งเป็นสมเด็จพระราชาคณะหลังสุด จึงถือว่ามิได้มีอาวุโสสูงสุดโดยสมณศักดิ์ เวลานั่งในพิธีท่านก็นั่งเป็นลำดับสุดท้าย

สมเด็จพระสังฆราชทรงยกตัวอย่างด้วยว่าคราวสมเด็จพระสังฆราช (วาสน์ วาสโน) วัดราชบพิธ สิ้นพระชนม์ ครั้งนั้นกฎหมายยังมิได้แก้ไขจึงยังยึดหลักอาวุโสสูงสุดโดยพรรษา ก็ได้สมเด็จพระพุฒาจารย์ (อาจ อาสภมหาเถร) วัดมหาธาตุ เป็นผู้รักษาการแทน เพราะมีพรรษาสูงสุดแต่เป็นสมเด็จหลังสุด สมเด็จพระญาณสังวรเป็นสมเด็จก่อนท่าน แต่ก็ได้ทรงแต่งตั้งสมเด็จพระญาณสังวรเป็นสมเด็จพระสังฆราช จึงกลายเป็นว่ารูปที่รักษาการไม่ได้เป็น รูปที่ได้เป็นไม่ได้สร้างความเสียหายก็ได้ เพราะเมื่อชรามาก สังขารก็ไม่อำนวย อาจหลงลืมจนลูกศิษย์ลูกหาครอบงำเอาได้ จึงควรแก้ไขหลักนี้

ในวันนั้นจึงได้ข้อสรุปว่าให้แก้ไขกฎหมายคณะสงฆ์เปลี่ยนไปใช้หลักสมเด็จพระราชาคณะผู้มีอาวุโสสูงสุดโดยสมณศักดิ์แทนอาวุโสโดยพรรษาหรืออายุ

ปัจจุบันจึงเห็นสมเด็จพระมหารัชมังคลาจารย์ (วรปุญโญเถระ) วัดปากน้ำ เป็นประธานคณะผู้ปฏิบัติหน้าที่สมเด็จพระสังฆราช เพราะเป็นสมเด็จพระราชาคณะก่อนสมเด็จรูปอื่นๆ