ขจิต จิตตเสวี

เมื่อตารางเวลาของคนคนหนึ่งถูกขัดจังหวะไปตลอดกาล เขาก็จากไปอยู่ในความทรงจำ ในงาน และในผลของงานที่มอบฝากไว้

อาจารย์ขจิตนับเป็นนักวิชาการน้อยคนในโลกที่มีความเชี่ยวชาญอย่างยิ่งทั้งด้านสหภาพยุโรปและอาเซียนพร้อมกันในตัวคนคนเดียว นอกจากนั้นอาจารย์ยังทำงานวิจัยขนาดใหญ่และละเอียดลึกซึ้งเกี่ยวกับนโยบายต่างประเทศของไทยที่ควรแก่การเผยแพร่ให้กว้างขวางยิ่งขึ้น บทความวันนี้จึงขอเสนอข้อสังเกตเกี่ยวกับฐานคิดที่อาจารย์ใช้สร้างความรู้ด้านการต่างประเทศไทยเพื่อร่วมรำลึกถึงท่าน

อาจารย์สอนทฤษฎีและเห็นความสำคัญของทฤษฎีในฐานะเครื่องมือสำหรับตั้งคำถามและวิเคราะห์ปัญหา แต่ในเวลาเดียวกันก็มิได้ยึดติดกับทฤษฎีในกระแสใดกระแสเดียว งานวิชาการของอาจารย์ไม่เสียเวลากับการโต้แย้งหรือยืนยันความถูกต้องของสำนักคิด หรือมุ่งปกป้องสัจจะที่ถูกต้องหนึ่งเดียว จากมุมมองเดียว หากทำขึ้นเพื่อขยายความเข้าใจสถานะและบทบาทของไทยในโลกของความสัมพันธ์ข้ามชาติ จากระดับและหน่วยการวิเคราะห์ที่แตกต่างกัน จากการผสานใช้กรอบแนวคิดที่อาจมาจากคนละกระแส เพื่อสะท้อนให้เห็น “เวทีโลก” ที่เกิดขึ้นในประเทศไทย และ “ประเทศไทยบนเวทีโลก” อันเป็นความเปรียบที่อาจารย์ใช้อยู่เสมอ

ข้อสรุปสำคัญประการหนึ่งที่อาจารย์ให้ไว้ในงานวิจัย “นโยบายและความสัมพันธ์ระหว่างประเทศของไทยในปัจจุบัน” คือคำเตือนว่า จากการเป็นประเทศเปิดที่รับการบ่าไหลของกระแสข้ามชาติ การจะจำกัดปัญหาในท้องถิ่นไว้เป็นปัญหา “ภายใน” หรือถือว่าเป็น “กิจการภายใน” ที่ไม่ต้องการให้โลก “ภายนอก” เข้ามาแทรกแซง อาจเป็นไปไม่ได้อีกต่อไป เพราะในโลกที่เชื่อมโยงถึงกันในกระแสความสัมพันธ์ข้ามชาติ หลายเรื่องที่เกิดขึ้นในระดับท้องถิ่นจะ “กลายเป็นประเด็นของทั้งโลก (global issues) และรัฐไทยจำเป็นต้องปรับตัวครั้งใหม่กับการเชื่อมโยงระหว่าง ‘localglobal’ ซึ่งเป็นหนึ่งในลักษณะของความสัมพันธ์ในโลกปัจจุบัน”

นอกจากนั้น “เวทีโลกในประเทศไทย” มิใช่สิ่งที่สะท้อนแต่การได้รับการยอมรับและความเชื่อมโยงที่ไทยมีอยู่ในประชาคมโลกเท่านั้น แต่ในอีกด้านหนึ่ง มันหมายถึงประเด็นปัญหาที่มาพร้อมกับความสัมพันธ์ข้ามชาติ ทั้งในมิติการเมือง ความมั่นคง เศรษฐกิจ ไปจนถึงการยืนยันอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรมและศาสนา ซึ่งรัฐหรือความร่วมมือระดับรัฐ ไม่สามารถจัดการได้โดยลำพัง และด้วยเหตุนั้นจึงเรียกร้องการสร้างระบบ “ธรรมาภิบาลที่ไม่ฝากไว้กับรัฐบาล” อีกด้วย ซึ่งถือเป็นทั้งข้อท้าทายและโอกาสสำหรับการสานสร้างความสัมพันธ์ของคนและระหว่างผู้คนในภูมิภาคที่รัฐนั้นกำลังฝันถึงการสร้างประชาคมใน “วิถีอาเซียนบนมรรคาอุษาคเนย์”

แม้ตระหนักในความสำคัญของรัฐและชาติ แต่อาจารย์ก็รักที่จะชวนให้ใครต่อใครขยายการมองนโยบายและความสัมพันธ์กับต่างประเทศของไทยออกจาก “พื้นที่ทางอำนาจของรัฐ” มาสู่ “พื้นที่สาธารณะท้องถิ่นไทย” ที่เชื่อมเข้าหาบริบท “ภูมิภาคาภิวัตน์ของการเกิดประชาคมอาเซียน” อาจารย์เห็นว่าคนกำหนดโจทย์ของประชาคมอาเซียนมิได้มีแต่เพียงรัฐหรือภาคธุรกิจเอกชน แต่ความสำเร็จของประชาคมภูมิภาคนิยมยังต้องคำนึงถึง “ภาระอาเซียนของท้องถิ่น” ที่จะต้องนำมากำหนดเป็น “วาระอาเซียน” และ “นโยบายอาเซียน” ของท้องถิ่นอีกด้วย

ข้อเสนอของอาจารย์คือ เมื่อการมองปัญหาจากแว้งหรือแม่สอด จากปัวหรือกันทรลักษ์ ย่อมเห็นอะไรต่างจากที่กรุงเทพฯ เห็น ดังนั้นการสร้างประชาคมอาเซียนเพื่อการดำรงอยู่ร่วมกันในความหลากหลาย จะเกิดขึ้นได้ก็โดยการจัดสมดุลระหว่างการ “ปกครอง” ของรัฐและความร่วมมือระหว่างรัฐ กับการสร้างระบบ “อภิบาล” หลายระดับ ที่ยึดหลักการมีส่วนร่วมและเชื่อมประสานในภาคประชาชน ส่งเสริมความเสมอภาคและยุติธรรม สนับสนุนการทำงานร่วมกันข้ามท้องถิ่นและพรมแดนเพื่ออนาคตร่วมกัน และเห็นในคุณค่าของพหุอัตลักษณ์และเคารพกันและกัน

การศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างประเทศมักเพ่งเล็งที่มิติของรัฐและความเป็นการเมือง แต่อาจารย์ขจิตเลือกมองหาและมองเห็นมิติทางสังคม อันเกิดจากการสัมพันธ์ของผู้คนข้ามพรมแดนและเครื่องกั้นของชาติ อัตลักษณ์ วัฒนธรรม ระหว่างผู้คนที่มีความแตกต่างกันในชีวทัศน์ ความทรงจำในอดีต ความใฝ่ฝันถึงอนาคต และแยกกันอยู่ในสังคมที่มีเงื่อนไขและอัตราเร่งของความเปลี่ยนแปลงไม่เท่ากัน แต่ถูกดึงให้เข้ามาสู้กัน แข่งขันกัน เป็นเพื่อนกัน เห็นอกเห็นใจกัน มีส่วนร่วมรับผลในความสำเร็จและล้มเหลวของกันและกัน ด้วยพลังจากเหตุผลของรัฐ ข้อเรียกร้องจากทุน และความพยายามของคนและชุมชนแต่ละแห่งที่จะสืบรักษาชีวิตที่ดีในวิถีที่เขาเลือก

ด้วยความที่สนใจคนนี้เอง วิธีการศึกษาหาความรู้ของอาจารย์เกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างประเทศจึงเป็นการออกไปหาคน มิใช่เพื่อไปวิจัยเขา แต่ไปเพื่อพบและรู้จักเขา ไปอยู่ร่วมกับเขาในวิถีชีวิตที่เขากิน เขาอยู่ เขาเล่น เขาคิด เขาฝัน เพื่อที่จะได้ความเป็นเพื่อนที่เรียนรู้จากกัน การเดินทางและการออกไปพบผู้คนจึงมิได้เป็นแค่วิธี แต่เป็นวิถีการทำงานของอาจารย์เสมอมา

ตราบจนเมื่ออาจารย์ข้ามลำน้ำ ข้ามกาลเวลาในครั้งที่สุดนี้ ไปอยู่ในความทรงจำของเรา