พระราชธิดาแฝดในรัชกาลที่ 5

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลย และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประไพพรรณพิลาศ เป็นพระราชธิดาคู่แฝดในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวกับเจ้าจอมมารดาพร้อม ธิดาของพระยาพิษณุโลกาธิบดี (บัว) ประสูติเมื่อวันที่ 13 ส.ค. 2428 ในพระบรมมหาราชวัง นับเป็นพระราชธิดาคู่แฝดคู่เดียวในบรรดาพระราชโอรสและพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงเป็นที่ตื่นเต้นยินดีของพระบรมราชชนกและพระชนนี ตลอดพระบรมวงศานุวงศ์ในขณะนั้นโดยทั่วหน้า เพราะก่อนหน้ามีเจ้านายแฝดที่ประสูติในพระบรมราชจักรีวงศ์เพียง 3 คู่ คือ

1.พระเจ้าราชวรวงศ์เธอแฝดชายหญิง ในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์ ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาทรัพย์ และสิ้นพระชนม์ในวันประสูติเมื่อปี 2353

2.พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแฝดหญิง ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาหนูจีน และสิ้นพระชนม์เมื่อมีพระชนม์ 67 วัน เมื่อปี 2354

3.พระราชวรวงศ์เธอแฝดชาย ในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาหม่อมหลวงปริก เจษฎางกูร และสิ้นพระชนม์ในปีเดียวกัน เมื่อปี 2400

สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงบันทึกถึงเรื่องราวความตื่นเต้นของพระองค์หญิงแฝดตั้งแต่แรกประสูติไว้ เมื่อวันที่ 14 ส.ค. 2428 ความว่า

“เราตื่นนอนเช้า ยายบอกว่าลูกแม่พร้อมเป็นองค์หญิงทั้งสององค์ เรากินข้าวแล้วแต่งตัวไปบน ทูลหม่อมบนเสวยแล้ว เสด็จเรือนเจ้าสายแล้วเสด็จเรือนแม่พร้อม องค์หญิงน่าเอ็นดู นอนกระโจมเดียวกัน เราออกรักมาก ฯลฯ...

สมโภชเสร็จแล้วเสด็จไปเรือนแม่พร้อม เจ้านายข้างหน้าขอมาเยี่ยมองค์หญิงฝาแฝดที่ประสูติใหม่ เสด็จมาหลายพระองค์ มีทูลหม่อมอาพระองค์น้อยเป็นต้น อย่างตื่นแฝด”

ต่อมาในวันที่ 11 ก.ย. 2428 ทรงบันทึกไว้ว่า

“สามโมงเช้า แต่งตัวไปบน เฝ้าในที่...แล้วเชิญหีบพระมหาสังข์ ตามเสด็จไปสมโภชองค์แฝด ประทานนามองค์ใหญ่ว่า วรประภาพิไลย องค์เล็กว่า วรประไพพิลาศ ได้ของขวัญมาก...”

พอถึงวันที่ 12 ก.ย. 2428 ทรงบันทึกไว้ว่า

“เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้ว ไปเรียนหนังสือ... ทูลหม่อมบน (ทูลหม่อมบน หมายถึง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) ทรงเปลี่ยนนามองค์หญิงแฝดใหม่ว่า ประภาพรรณพิไลย องค์หนึ่งว่า ประไพพรรณพิลาศ...”

พระราชธิดาแฝดนี้เป็นที่สนิทเสน่หาของสมเด็จพระบรมชนกนาถมาก โปรดให้พระพี่เลี้ยงเชิญตามเสด็จใกล้ชิดพระองค์อยู่เสมอ แต่เมื่อพระราชธิดาคู่แฝดสองพระองค์มีพระชนม์ได้ 2 พรรษา กำลังน่ารักน่าเอ็นดู พระองค์เจ้าประไพพรรณพิลาศ คู่แฝดองค์น้อยก็มาสิ้นพระชนม์ลง สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงบันทึกไว้ เมื่อวันที่ 17 พ.ย. 2429 ว่า

“ตื่นนอนเช้าโมงหนึ่ง ป้าโสมบอกเราว่า หญิงแฝดคนเล็กที่เมื่อวานชักไป ตายเสียแล้ว เราเสียใจมากนัก ว่าตายก่อนโมง...”

สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงบันทึกถึงความทุกข์ของสมเด็จพระชนกนาถที่ทรงสูญเสียพระราชธิดาอันเป็นที่รักไว้ว่า “วันที่ 17 พฤศจิกายน ปี 2429 เล่นคลุมไก่ บ่ายไปเฝ้าทูลหม่อมไม่ได้เสด็จออกขุนนาง ท่านไม่สบายเสียพระทัยมากนัก...”

ด้วยความอาลัยรักในพระราชธิดาแฝด พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระเมรุบรรพตเป็นกรณีพิเศษ ทรงสร้างอนุสาวรีย์บรรจุพระอังคาร และพระราชทานเพลิงศพ ณ วัดราชบพิธ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงบันทึกเกี่ยวกับการพิธีพระราชทานเพลิงศพ และเก็บอัฐิพระองค์เจ้าประไพพรรณพิลาศ ไว้ดังนี้

“วันจันทร์ วันที่ ๒๗ ธันวาคม ปี ๒๔๒๙

เราตื่นนอนเช้า กินข้าวแล้วตามเสด็จทูลหม่อม ดูแห่ซักศพองค์หญิงประไพพรรณพิลาศ มีรถเมของเสด็จลุง เสด็จอาแต่งมาถวายช่วยทูลหม่อมใส่สังเค็ด แต่งต่างๆ กัน บางรถก็งามมาก กระบวนแห่ก็มาก ศพใส่รถ ขรัวลุงอ่านหนังสือทรงรถเหมือนกัน แห่หมดกระบวนแล้ว ทูลหม่อมทรงพระราชยานไปคอยอยู่ที่ประตูวัด ตามทางซึ่งรถจะไปหยุด ศพไปถึงขึ้นเกรินตั้งบนแว่นฟ้าเวลาบ่ายเสด็จออกพลับพลา ทรงทิ้งทาน ฉลากดีๆ มาก ทูลหม่อมเสด็จขึ้นสองยามนาน”

“วันพฤหัสบดี วันที่ ๓๐ ธันวาคม ปี ๒๔๒๙

ตื่นนอนแต่เช้า แต่งตัวไปตามเสด็จ วันที่เก็บอัฐิ ดูหาบสามหาบทรงเก็บอัฐิลงโกศทอง แล้วแห่อังคารมาบรรจุที่อนุสาวรีย์ เมื่อเวลาบรรจุเสร็จแล้ว เจ้านายข้างหน้า ข้างในทรงวางพวงมาลัยทุกพระองค์ เวลาเย็นสวดมนต์ฉลองอนุสาวรีย์ ที่อนุสาวรีย์ข้างบนมีพระพุทธรูปเท่าตัวองค์หญิงประไพพรรณพิลาศ ข้างล่างมีรูปตัวยืน น่าเอ็นดูมาก แล้วมีหนังสือจารึกในแผ่นศิลาเป็นฉันท์เป็นโคลงต่างกัน”

ความรักอาลัยที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงมีต่อพระราชธิดาแฝดนี้ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร พระอนุชาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้สะท้อนไว้ในบทโคลง พระนิพนธ์ซึ่งจารึกไว้ในอนุสาวรีย์ที่บรรจุพระอังคาร พระราชธิดาแฝดพระองค์เจ้าประไพพรรณพิลาศ ณ วัดราชบพิธ ดังนี้

“...เต็มแรงรักเจ้าสุด หฤทัย พ่อฤๅ

ถนอมแทบนับหายใจ ออกเข้า

ไปไหนก็พาไป ไป่ห่าง เห็นเลย

เจริญจิตรพ่อเช้าค่ำ ชื่นน้ำใจชม

หลัดหลัดมาพลัดม้วย พลันพลัน

ดังเด็ดบัวบทัน ผุดน้ำ

ผิดคาดพลาดนึกอัน ตรายรวด เร็วแม่

ใช่แต่ตัดสุขซ้ำ ทุกข์ร้อยแรงทวี”

สำหรับฝาแฝดองค์พี่ คือ พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลยนั้น ภายหลังเมื่อเจ้าจอมมารดาพร้อมถึงแก่อนิจกรรมแล้ว สมเด็จพระศรีสวรินทิรา บรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า เมื่อครั้งดำรงพระยศเป็น สมเด็จพระนางเจ้าสว่างวัฒนา พระบรมราชเทวี ได้ทูลพระราชทานพระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลย และพระขนิษฐาคือ พระองค์เจ้าวาปีบุษบากร มาอภิบาลเป็นพระราชธิดาบุญธรรม พร้อมกับพระองค์เจ้าเยาวภาพงศ์สนิท และพระองค์เจ้ารังสิตประยูรศักดิ์

พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลยมีพระชนมายุยืนยาวมาจนถึงปี 2493 ทรงผ่านร้อนผ่านหนาว ผ่านความเปลี่ยนแปลงในชีวิตมาถึง 5 รัชกาล ได้ทรงผ่านความทุกข์ความหม่นหมองพระราชหฤทัยมานับครั้งไม่ถ้วน นับตั้งแต่การสวรรคตของสมเด็จพระบรมราชชนกนาถ จนถึงการเปลี่ยนแปลงการปกครองปี 2475 การถูกจับกุมในข้อหากบฏอย่างไม่เป็นธรรมของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร พระญาติสนิท การลอบปลงพระชนม์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล อันเป็นเหตุการณ์ที่ทรงสะเทือนพระทัยมากที่สุด

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภาพรรณพิไลย สิ้นพระชนม์วันที่ 8 ก.ย. 2491 พระชันษา 63 ปี มีการจัดพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ ณ ท้องสนามหลวง เมื่อวันที่ 23 เม.ย. 2493 โดยใช้พระเมรุองค์เดียวกับพระเมรุมาศของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล