จันทรุปราคาบางส่วน

โดย...วรเชษฐ์ บุญปลอด

คืนวันพฤหัสบดีที่ 25 เม.ย. เข้าสู่เช้ามืดวันศุกร์ที่ 26 เม.ย. 2556 เป็นคืนวันเพ็ญ เกิดจันทรุปราคา ซึ่งนับเป็นอุปราคาครั้งแรกของปีนี้ แต่การที่ดวงจันทร์เฉียดเข้าไปในเงามืดของโลกเพียงเล็กน้อย ทำให้เห็นขอบดวงจันทร์ด้านหนึ่งแหว่งเว้าเข้าไปเพียงนิดเดียว และใช้เวลาขณะเกิดจันทรุปราคาบางส่วนไม่ถึงครึ่งชั่วโมง

เงาของโลกแบ่งเป็นเงามืดและเงามัว เงามืดเป็นส่วนที่อยู่ด้านใน ทึบแสงกว่าเงามัว ขณะเกิดจันทรุปราคา ดวงจันทร์จะถูกเงาของโลกบดบัง หากดวงจันทร์ทั้งดวงผ่านเข้าไปในเงามืด เรียกว่าจันทรุปราคาเต็มดวง หากมีเพียงส่วนหนึ่งของดวงจันทร์ที่ผ่านเข้าไปในเงามืด เรียกว่าจันทรุปราคาบางส่วน หากดวงจันทร์ไม่ผ่านเงามืดเลย แต่ผ่านเฉพาะเงามัว เรียกว่าจันทรุปราคาเงามัว จันทรุปราคาชนิดสุดท้ายนี้อาจไม่เห็นการเปลี่ยนแปลง หรือสังเกตได้ยากมาก เพราะดวงจันทร์จะคล้ำลงเพียงเล็กน้อย แทบไม่รู้สึกถึงความผิดปกติ

พ.ศ. 2556 มีอุปราคาทั้งหมด 5 ครั้ง เป็นจันทรุปราคา 3 ครั้ง จันทรุปราคาที่จะเกิดขึ้นในสัปดาห์นี้เป็นจันทรุปราคาที่เห็นดวงจันทร์แหว่งครั้งเดียวของปีนี้ ที่เหลืออีก 2 ครั้งเป็นจันทรุปราคาเงามัว จันทรุปราคาครั้งนี้เกิดขึ้นในช่วงเวลากลางดึก ก่อนรุ่งอรุณของวันศุกร์ที่ 26 เม.ย. 2556 ตามเวลาประเทศไทย ดวงจันทร์เริ่มเข้าสู่เงามัวเวลา 01.04 น. แต่ยังไม่เห็นการเปลี่ยนแปลงใดๆ

ดวงจันทร์หมองคล้ำมากขึ้นจนเริ่มสังเกตได้ในเวลาประมาณตี 2 หรือไม่นานหลังจากนั้น ขอบดวงจันทร์เริ่มแหว่งเวลา 02.54 น. ดวงจันทร์จะถูกเงาของโลกบังลึกที่สุดเวลา 03.07 น. คิดเป็นขนาดความลึกเพียงร้อยละ 1.5 ของเส้นผ่านศูนย์กลางดวงจันทร์ ขณะนั้นดวงจันทร์อยู่สูงบนท้องฟ้าทิศตะวันตกเฉียงใต้ที่มุมเงยราว 40 องศา จันทรุปราคาบางส่วนสิ้นสุดลงในเวลา 03.21 น. หลังจากนั้นปรากฏการณ์จะสิ้นสุดลงอย่างสมบูรณ์เมื่อดวงจันทร์ออกจากเงามัวในเวลา 05.11 น.

พื้นที่บนโลกที่เห็นจันทรุปราคาครั้งนี้พร้อมประเทศไทย คือ ด้านตะวันออกของอเมริกาใต้ ยุโรป แอฟริกา เอเชีย ออสเตรเลีย ผู้ที่อยู่ทางตะวันออกของอเมริกาใต้ ยุโรป และแอฟริกา จะเกิดจันทรุปราคาขณะดวงจันทร์เคลื่อนสูงขึ้นในค่ำวันที่ 25 เม.ย. ตามเวลาท้องถิ่น ส่วนเอเชียและออสเตรเลีย เกิดจันทรุปราคาขณะดวงจันทร์เคลื่อนต่ำลงในเวลาเช้ามืดของวันที่ 26 เม.ย.

เมื่อสังเกตจากประเทศไทยจะเห็นดวงจันทร์อยู่ในกลุ่มดาวหญิงสาว โดยมีดาวเสาร์อยู่สูงเหนือดวงจันทร์ 5 องศา ส่วนดาวรวงข้าวหรือดาวสไปกา ซึ่งเป็นดาวฤกษ์สว่างที่สุดในกลุ่มดาวหญิงสาว อยู่ห่างดวงจันทร์ประมาณ 1112 องศา ดวงจันทร์เฉียดทางทิศใต้ของเงาโลก ขณะบังลึกที่สุดจึงเห็นขอบด้านทิศเหนือของดวงจันทร์ (ขวามือ เยื้องไปทางด้านบน) มีลักษณะมืดคล้ำ และแหว่งเว้าเข้าไปเล็กน้อย

ไม่บ่อยครั้งนักที่เราจะเห็นดาวเคราะห์อยู่ใกล้ดวงจันทร์ขณะเกิดจันทรุปราคา ดวงจันทร์ในคืนวันเพ็ญ ซึ่งต้องมีตำแหน่งอยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ ทำให้ดาวเคราะห์วงนอกเท่านั้น ได้แก่ ดาวอังคาร ดาวพฤหัสบดี ดาวเสาร์ ดาวยูเรนัส และดาวเนปจูน ที่มีโอกาสอยู่ใกล้ดวงจันทร์ขณะเกิดจันทรุปราคา ครั้งล่าสุดที่สังเกตได้ในประเทศไทย เป็นดาวเนปจูนอยู่ใกล้จันทรุปราคาเต็มดวงในเช้ามืดวันที่ 17 ส.ค. 2551 แต่เห็นจากภาพถ่าย เนื่องจากดาวเนปจูนไม่สว่างพอจะเห็นได้ด้วยตาเปล่า

จันทรุปราคาครั้งถัดไปที่สามารถเห็นดวงจันทร์แหว่งได้จากประเทศไทยจะเกิดขึ้นในเวลาหัวค่ำของวันพุธที่ 8 ต.ค. 2557 ซึ่งตรงกับวันออกพรรษา จันทรุปราคาเต็มดวงดำเนินอยู่ขณะดวงจันทร์ขึ้นเหนือขอบฟ้าทิศตะวันออก และยังเป็นเวลาพลบค่ำ ท้องฟ้าไม่มืด เมื่อสิ้นแสงสนธยาแล้ว กล้องโทรทรรศน์สามารถส่องเห็นดาวยูเรนัสอยู่ห่างดวงจันทร์ ซึ่งกำลังเคลื่อนออกจากเงามืดของโลก ที่ระยะห่าง 23 องศา

หลังจากปีนี้ ประเทศไทยจะมีโอกาสเห็นดาวเคราะห์สว่าง (ดาวอังคาร ดาวพฤหัสบดี และดาวเสาร์) อยู่ใกล้ดวงจันทร์ขณะเกิดจันทรุปราคาได้อีกครั้งในช่วงก่อนเช้าวันเสาร์ที่ 28 ก.ค. 2561 เป็นจันทรุปราคาเต็มดวง ดาวเคราะห์ที่อยู่ใกล้ดวงจันทร์ คือ ดาวอังคาร ห่างดวงจันทร์ประมาณ 67 องศา ช่วงนั้นยังใกล้เคียงกับวันที่ดาวอังคารใกล้โลกที่สุดในรอบ 15 ปีอีกด้วย ดาวอังคารจึงสว่างมาก สว่างกว่าดาวพฤหัสบดีเสียอีก นับเป็นปรากฏการณ์ที่น่าสนใจทีเดียว เมื่อดวงจันทร์สีแดงกับดาวเคราะห์สีแดงอยู่ใกล้กันบนท้องฟ้า

หลังจากจันทรุปราคาในวันที่ 26 เม.ย.นี้ อีกสองสัปดาห์ข้างหน้าจะเป็นวันเดือนดับ ตรงกับวันที่ 10 พ.ค. 2556 ดวงจันทร์เคลื่อนมาอยู่ระหว่างโลกกับดวงอาทิตย์ เงามืดของดวงจันทร์ทอดตัวลงมาไม่ถึงพื้นโลก ทำให้เกิดสุริยุปราคาวงแหวน ดวงจันทร์มีขนาดปรากฏเล็กกว่าดวงอาทิตย์ ไม่สามารถบดบังดวงอาทิตย์ได้ทั้งดวง เส้นทางคราสวงแหวนเริ่มต้นที่ออสเตรเลีย พาดผ่านปาปัวนิวกินี หมู่เกาะโซโลมอน หมู่เกาะกิลเบิร์ต สิ้นสุดในตอนกลางของมหาสมุทรแปซิฟิก ประเทศไทยไม่อยู่ในพื้นที่ที่เห็นสุริยุปราคาครั้งนี้

ปรากฏการณ์ท้องฟ้า (21–28 เม.ย.)

ท้องฟ้าเวลาหัวค่ำมีดาวพฤหัสบดีเป็นดาวสว่างโดดเด่นอยู่บนท้องฟ้าทิศตะวันตกในกลุ่มดาววัว ขณะท้องฟ้าเริ่มมืด ดาวพฤหัสบดีมีมุมเงยสูงจากขอบฟ้าประมาณ 3040 องศา จากนั้นค่อยๆ เคลื่อนต่ำลง สามารถสังเกตดาวพฤหัสบดีได้จนกระทั่งตกลับขอบฟ้าราว 3 ทุ่มครึ่ง

ดาวเสาร์อยู่ในกลุ่มดาวคันชั่ง กำลังอยู่ใกล้ตำแหน่งที่อยู่ตรงข้ามกับดวงอาทิตย์ ทำให้ขึ้นเหนือขอบฟ้าทางทิศตะวันออกหลังจากดวงอาทิตย์ตกไปไม่นาน ดาวเสาร์จะผ่านจุดสูงสุดบนท้องฟ้าทิศใต้ในเวลาราวเที่ยงคืนครึ่ง ที่มุมเงย 6070 องศา แล้วคล้อยต่ำลงไปทางทิศตะวันตกในเวลาเช้ามืด

ต้นสัปดาห์อยู่ในช่วงครึ่งหลังของข้างขึ้น ดวงจันทร์อยู่บนท้องฟ้าเวลาหัวค่ำ คืนวันที่ 21 เม.ย. ดวงจันทร์ผ่านใกล้ดาวหัวใจสิงห์ในกลุ่มดาวสิงโตที่ระยะ 8 องศา จากนั้นเช้ามืดวันที่ 25 เม.ย. ดวงจันทร์ผ่านใกล้ดาวรวงข้าวในกลุ่มดาวหญิงสาวที่ระยะ 2 องศา จันทร์เพ็ญในคืนวันที่ 25/26 เม.ย. เกิดจันทรุปราคาบางส่วน หลังจากนั้นจะเข้าสู่ข้างแรม เช้ามืดวันที่ 28 เม.ย. ดวงจันทร์อยู่ใกล้ดาวแอนทาเรสหรือดาวปาริชาตในกลุ่มดาวแมงป่องที่ระยะ 7 องศา